Ο Δήμος Βαρδουσίων βρίσκεται στη Βορειοδυτική Δωρίδα, στο Νομό Φωκίδας στο κέντρο της Στερεάς Ελλάδος και συγκροτείται από 13 υπέροχα, μαγευτικά, δενδροσκεπή και υδρορόα χωριά: Αλποχώρι, Αρτοτίνα, Διχώρι, Ζωριάνου, Κερασιά, Κόκκινος, Κουπάκι, Κριάτσι, Κροκύλειο, Πενταγιοί, Περιβόλι, Τρίστενο, Υψηλό Χωριό.
Εκτείνεται βορειοδυτικά της τεχνητής λίμνης του ποταμού Μόρνου, που αποτελεί και τον κύριο τροφοδότη των υδάτινων πόρων της πρωτεύουσας. Στα νότια συνορεύει με τους νεοσύστατους δήμους Λιδορικίου και Ευπαλίου, βόρεια βρίσκεται το τμήμα του νέου δήμου Καλλιέων ενώ δυτικά τα όριά του βρίσκουν το νομό Αιτωλοακαρνανίας και συγκεκριμένα την ορεινή Ναυπακτία.
Ο Δήμος ονομάστηκε Δήμος Βαρδουσίων όχι γιατί τα χωριά του είναι πάνω στα Βαρδούσια, αλλά διότι αντικρίζουν τα Βαρδούσια. Η άγρια οροσειρά των Βαρδουσίων είναι ακριβώς απέναντι από τα περισσότερα χωριά, είναι η ανατολή τους, από εκεί βλέπουν κάθε πρωί τον Ήλιο γι αυτό και οι κάτοικοί τους λατρεύουν τα περήφανα και πολυχιονισμένα Βαρδούσια, γι αυτό και στο Δήμο τους έδωσαν τ' όνομά τους. Αντίθετα οκτώ χωριά του Δήμου είναι χτισμένα πάνω στις πλαγιές του όρους που λέγεται Ξεροβούνι. Λέγεται Ξεροβούνι κατ' ευφημισμόν, διότι μόνο ξερό δεν είναι. Από το βουνό αυτό πηγάζει άφθονο νερό από το οποίο όχι μόνο καλύπτονται οι ανάγκες των χωριών του, αλλά πάρα πολλά νερά του, πάρα πολλές πηγές του, καταλήγουν στη Λίμνη του Μόρνου. Το Ξεροβούνι είναι μια από τις τρεις νερομάνες της Λίμνης του Μόρνου. Tο Ξεροβούνι και τα Βαρδούσια, τα χωρίζει ο Κόκκινος ποταμός που καταλήγει στη Λίμνη του Μόρνου. Η μορφολογία του εδάφους παρουσιάζει κυρίως ορεινούς όγκους, με την οροσειρά των Βαρδουσίων να δεσπόζει, ενώ σημαντικά είναι και τα δάση που υπάρχουν κυρίως ελάτης και οξυάς. Έδρα του δήμου είναι το χωριό Κροκύλειο. Ο δήμος προήλθε με το νόμο Καποδίστρια, από τη συνένωση δεκατριών Κοινοτήτων τα οποία αποτελούν εξαίρετα θέρετρα:
Δ.Δ. ΑΛΠΟΧΩΡΙΟΥ
Το Αλποχώρι, το πανέμορφο αυτό χωριό, βρίσκεται χτισμένο σε αμφιθεατρικό επικλινές έδαφος, γύρω του υπάρχουν βαθιές ρεματιές, πυκνοί πλαταμώνες, συστάδες βελανιδιάς και ελάτων. Η παράδοση θέλει το όνομά του να προέρχεται από κάποιο Τούρκο γαιοκτήμονα, τον Αχμέτ Αλί. Η ετυμολογία της λέξης δεν δικαιολογεί όμως την ονομασία. Πιθανόν το όνομα να σχετίζεται με το όμορφο και πανέξυπνο ζώο, την αλεπού.Αποτελεί πραγματική απόλαυση η περιήγηση προς το "Φτερούσι", στα μονοπάτια προς τη "Δέση" θαυμάζοντας παράλληλα το γάργαρο κρυστάλλινο νερό στον "Ξερό 'Ελατο" και την επιβλητικότητα και μεγαλοπρέπεια των Βαρδουσίων.
Δ.Δ. ΑΡΤΟΤΙΝΑΣ
Η Αρτοτίνα το καπετανοχώρι της Δωρίδας, γέννημα θρέμμα της οι απότολμοι ήρωες του 1821 οι Αθανάσιος Διάκος, Δήμος Σκαλτσάς, Ανδρίτσος Σαφάκας, Γιάννης Σαφάκας και ένα σωρό άλλα παλικάρια που θυσίασαν στον αγώνα για την ελευθερία την ίδια τους την ζωή, βρίσκεται σε υψόμετρο 1100 - 1350μ στην αγκαλιά του "Κόρακα", στα πλευρά της Πυραμίδας (2350μ) σε μια περιοχή με κρημνώδεις χαραδρώσεις, με ορμητικούς χείμαρρους και ποτάμια όπως: η Σαΐτα, ο Βαρδουσιώτης, οι καρυοποταμοπηγές του Εύηνου-Φίδαρη. Είναι περιοχή που έστησαν τα καραούλια τους οι αρματολοί και οι κλέφτες στην τουρκοκρατία, πλήθος τοπωνυμίων υποδηλώνουν τους ήρωες της Αρτοτίνας "Το κελί του Διάκου", "του Σαφάκα τα ταμπούρια", "του Σκαλτσοδήμου ο έλατος", "Η σπηλιά του Γιαννούλα", "του Γούλα η ράχη", και πολλά άλλα. Η Αρτοτίνα ελευθερώθηκε από τον Κίτσο Τζαβέλα το 1828. Από το 1836 έως 1869 υπαγόταν στο Δήμο Κροκυλείου και ήταν η θερινή του πρωτεύουσα. Από το 1869 έως το 1912 ανήκε στο Δήμο Βωμέας και ήταν η θερινή του πρωτεύουσα (χειμερινή το Κροκύλειο). Το 1912 που καταργήθηκαν οι Δήμοι και έγιναν οι κοινότητες η Αρτοτίνα και άλλα 56 χωριά αναγνωρίστηκαν σαν κοινότητα. 'Ηταν το κεφαλοχώρι αυτό έδρα σταθμού χωροφυλακής και είχε μόνιμο ειρηνοδικείο ως το 1946. Στα πλούσια βοσκοτόπια της παλαιότερα, έβοσκαν χιλιάδες γιδοπρόβατα. Οι σοδειές της ήταν πλούσιες σε όσπρια, κρασί, καλαμπόκι και η ξυλεία της άφθονη από τα γύρω δάση. Υπήρχε επίσης βιοτεχνία Βοημών (Βλάχων) που έφτιαχναν μπαρούτι, καρφιά, σίδερα, και γεωργικά εργαλεία. Mια αναμνηστική στήλη δείχνει το σπίτι του Δήμου Σκαλτσά του πρώτου ελευθερωτή του Λιδωρικίου και Μαλανδρίνου.'Aλλα πολύ αξιόλογα μνημεία της περιοχής το αρχοντικό του Σαφάκα και το μοναστήρι του Ιωάννου Προδρόμου, όπου παιδόπουλο καλογέρεψε ο Αθανάσιος Διάκος. Το αρχοντικό βρίσκεται στη μέση μιας μεγάλης περιφέρειας των Σαφακαίων, κοντά στην εκκλησία της Παναγίας. Είναι ασβεστόχτιστο με πελεκητές πέτρες, με πελεκητά αγκωνάρια και κρηπίδα από πωρόλιθο. Η στέγη του σκεπασμένη από παλιά κεραμίδια ρωμαϊκού τύπου, τρία του τα μπαλκόνια στο ανώγειο με σιδερένια κιγκλιδώματα. Το 1975 το αρχοντικό δωρίθηκε από τους κληρονόμους του οπλαρχηγού στην κοινότητα και εισάγει το Ιστορικό - Λαογραφικό Μουσείο του χωριού με εκθέματα.Tο μοναστήρι του Αϊ-Γιάννη του Προδρόμου είναι το πιο αξιόλογο μνημείο όχι μόνο της Αρτοτίνας αλλά και της ορεινής Δωρίδας. Βρίσκεται αγνάντια από τη Σιτίστα και τα Βαρδούσια. Το πότε και από ποιους χτίστηκε η εκκλησία που βλέπουμε σήμερα φανερώνεται από μια πλάκα χτισμένη ψηλά πάνω από τη βορεινή πόρτα μέσα στα παράθυρα. Πολλές και οι εικόνες ζωγραφισμένες πάνω σε ξύλο μέχρι τη μέση.'Eνα άλλο σημαντικό αξιοθέατο είναι το κελί του Αθ. Διάκου το οποίο έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο. Στον προαύλιο του υπάρχει χάλκινη προτομή του Διάκου.
Δ.Δ. ΔΙΧΩΡΙΟΥ
Το Διχώρι βρίσκεται ριζωμένο σε μια επίπεδη πλαγιά, στα 1200μ μιας βουνοκορφής των Βαρδουσίων. Φανταστική η θέση του σε θέα και χρώματα. Υπάρχει πλούσια βλάστηση και υγιεινό κλίμα. Στο κεφαλάρι του χωριού υπάρχει πυκνό ελατόδασος, ενώ πολλές οι υδροφόρες του ρεματιές όπως το Αγιανόρεμα, το Δεόρεμα, το Λευκόρεμα του Μαλά και άλλες. Επίσης πολλές είναι οι καστανιές του χωριού, κάποτε το χωριό ζούσε από τα κάστανα και έτσι ονομάστηκε Καστανοχώρι της ορεινής Δωρίδας.
Στην περιοχή της Κρέκιζας υπάρχει η ιστορική "Αποκλείστρα" όπου κατέφευγαν οι κάτοικοι του χωριού στα χρόνια της επαναστάσεως όταν έσπερναν το φόβο στα χωριά της Δωρίδας οι πασάδες Σκόντρα (1823), Αμπάζ(1824) και Σελιχτά(1825).
Τρεις εκκλησίες και έξι ξωκλήσια έχει το Διχώρι. Αξιόλογες είναι οι εκκλησίες, η Κοίμησης της Θεοτόκου του επάνω χωριού η οποία στα χρόνια της τουρκοκρατίας ήταν και μοναστήρι και η Αγία Παρασκευή του κάτω χωριού η οποία χρονολογήθηκε το 1728.
Από τα ξωκλήσια ενδιαφέρον αρχαιολογικό-ιστορικό παρουσιάζει ο 'Aγιος Μηνάς διότι στην περιοχή του αποκαλύφθηκε Αιτωλική πόλη Ελληνιστικής περιόδου. Εδώ βρέθηκε η επιγραφή από τιτανόλιθο σε τάφο στην περιοχή "Παλαιόσπιτα" δίπλα στο λόφο του 'Aγιου Μηνά.
Δ.Δ. ΖΟΡΙΑΝΟΥ
Το Ζοριάνο κτισμένο σε υψόμετρο 800μ στο νότιο τμήμα της Β.Δ. Δωρίδας φέρνει το όνομα του πρωτομάστορα Μιχαήλ Ζωριάνου. Η ίδρυση τους χρονολογείται στους Βυζαντινούς χρόνους. Υπάρχουν σε αυτό δύο χαρακτηριστικά ξωκλήσια του Αγίου Ιωάννου και το ξωκλήσι της Αγίας Σοφίας.
Επίσης στο χωριό διατηρείται προεπαναστατικό κτίσμα με χαρακτηριστική δόμηση έχει μόνο ένα δωμάτιο με την πατροπαράδοτη εστία στο κέντρο του, τις πολεμίστρες. Μεγάλο κτίριο που κτίστηκε από την Αγροτική Tράπεζα χρησιμοποιήθηκε παλιότερα σαν αποθήκη γεωργικών προϊόντων και λιπασμάτων.Σήμερα στεγάζει το Πνευματικό Κέντρο του χωριού.
Δ.Δ. ΚΕΡΑΣΙΑΣ
Η Κερασιά βρίσκεται νότια των Βαρδουσίων και σε υψόμετρο 1260μ. Ανατολικά της επεκτείνεται η επιβλητική οροσειρά του Κόρακα, ενώ νοτιοδυτικά τα βουνά της Ακαρνανίας.Εδώ υπάρχει ιδιόκτητο ελατόδασος το οποίο καλύπτει έκταση 15 τετραγωνικά χλμ. Υπάρχουν επίσης πολλές κερασιές, μηλιές και δαμασκηνιές. 'Αφθονα τα νερά και πηγές με πλουσιότερη τη "Μπούκουρη" πότιζουν τη γη.Πολλά τα ξωκλήσια που συναντάμε όπως αυτά της Αγίας Παρασκευής, της Αγίας Κυριακής, της Παναγίας, του Αγίου Αθανασίου.Τη φυσιογνωμία του χωριού καθορίζουν επίσης παραδοσιακά κτίρια, λιθόκτιστες εκκλησίες, πετρόκτιστες βρύσες. Παραδοσιακό κτίσμα εκατό ετών το σχολείο του χωριού είναι σήμερα το Πνευματικό του Κέντρο. Επιβλητική σε ρυθμό βασιλικής η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου ομορφαίνει, μαζί με το αγέρωχο πλάτανο και το Ηρώο, την πλατεία. Ο οικισμός του έχει τις ρίζες του στην Ελληνιστική εποχή και η συνέχειά της στην Βυζαντινή, διάσπαρτοι τάφοι αλλά και ευρήματα πήλινα που βρέθηκαν στα τοπωνύμια του χωριού Βλαχοβούνια και Παλαιοχώρι ενισχύουν την άποψη αυτή. Από την Κερασιά καταγόταν ο αρματολός και αργότερα οπλαρχηγός Γιάννης Φουσέκης - Φετάκης. Στην Κερασιά υπάρχει μικρής δυναμικότητας ξενώνας
Δ.Δ. ΚΟΚΚΙΝΟΥ
Τo δημοτικό διαμέρισμα του Κόκκινου βρίσκεται σε προνομιακή θέση μιας και κτισμένο σε υψόμετρο 650μ σε λόφο προσηλιακό απολάμβανε τον ρού του ποταμού Μόρνου παλαιότερα και τη θέα της τεχνητής λίμνης του σήμερα. Παρόλο που η λίμνη δημιούργησε ένα ειδυλλιακό τοπίο το τίμημα για τον Κόκκινο ήταν σκληρό αφού στα νερά της καταποντίστηκαν πολλά στρέμματα γής που κάποτε καλλιεργούνταν καλαμπόκια, σιτάρια, σταφύλια και κάστανα, καθώς επίσης και έντεκα (11) νερόμυλοι και το εκκλησάκι της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Η ιστορία του χωριού ανάγεται σε αρχαίους χρόνους αφού στο Παλιόκαστρο του Λούτσοβου ΝΑ από το χωριό βρέθηκαν ερείπια αρχαίου κτίσματος. Επίσης μεγάλη ήταν η συμβολή του στον αγώνα ενάντια στην Τουρκοκρατία το 1821.
Δ.Δ. ΚΟΥΠΑΚΙΟΥ
Το Κουπάκι είναι κτισμένο στην πλαγιά μιας κορυφής των Βαρδουσίων με την ονομασία Πύργος (1100μ), μια πλαγιά που καλύπτει χίλια στρέμματα δάσους πυκνού από καστανιές και βελανιδιές. Διαθέτει μικρό λαογραφικό μουσείο που στεγάζεται στο πρώην δημοτικό σχολείο. Το Κουπάκι έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα. Ερείπια αρχαίων οικισμών(τάφοι, ογκόλιθοι κτίσματος, νομίσματα βρέθηκαν στα τοπωνύμια του χωριού Ιτιά, Πονιγάνι, Μοραβέλι, Παλιοκούπανο). Το 1821 οι Κουπακιώτες αγωνιστές πολέμησαν και θυσιάστηκαν ενάντια στον Τουρκικό ζυγό.
Δ.Δ. ΚΡΙΑΤΣΙΟΥ
Το Κριάτσι είναι ένα πανέμορφο χωριό χτισμένο σε υψόμετρο 1250μ με θέα σε παραπόταμο του Εύηνου-Φίδαρη, βρίσκεται στους πρόποδες των σκεπασμένων από έλατα βουνοκορφών των Βαρδουσίων. Εδώ συναντάται το μοναδικό και αξιοπρόσεκτο από δομικής απόψεως οικοδομικό σύμπλεγμα πέντε λιθόκτιστων σπιτιών σε σχήμα Ζ με κοινή ριχτή στέγη από πλάκες σχιστόλιθου, τα πέντε σπίτια συνδέονται μεταξύ τους με υπόγειο διάδρομο. Αξιοπρόσεχτος ο ενοριακός ναός του Αγ. Νικολάου ο οποίος πλαισιώνεται από τα γραφικά ξωκλήσια του χωριού Παναγία, Αϊ-Λιας και Αϊ-Γιώργης.
Δ.Δ. ΚΡΟΚΥΛΕΙΟΥ
Το Κροκύλειο βρίσκεται κτισμένο σε υψόμετρο 840μ. Ο τόπος εδώ αναδίδει πατρίδα και θρησκεία δύο πόλους αρκετά συνδεδεμένους με την ιστορία των αγώνων και των μεγάλων κατακτήσεων του έθνους μας. Εδώ γαλουχήθηκε ο Ιωάννης Μακρυγιάννης, ο οποίος γεννήθηκε στο κοντινό Αβορίτι, τα γράμματα και οι ιδέες του οποίου τον ανέδειξαν σε μεγάλο αγωνιστή ενάντια στην Τουρκοκρατία.Διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα φανερώνουν την ύπαρξη αρχαιολογικού οικισμού στο χώρο του Δ.Δ. Κροκυλείου. Επίσης υπάρχουν αρκετά ξωκλήσια. Το Κροκύλειο ήταν μετά την Αρτοτίνα το μεγαλύτερο χωριό της περιοχής, τόσο στα προεπαναστατικά χρόνια όσο και μετά την απελευθέρωση. 'Ενα από τα τέσσερα σχολαρχεία της επαρχίας Δωρίδας λειτουργούσε στο Κροκύλειο, όπου και φιλοξενούσε 150 παιδιά από 15 χωριά της ορεινής Δωρίδας. Μπροστάρης το Κροκύλειο σε όλους τους αγώνες του έθνους και ιδιαίτερα σε αυτόν του 1821.Το Κροκύλειο εκτός από την πλούσια φυσική ομορφιά, τα δάση του, τα καρποφόρα δέντρα, τις δροσερές ρεματιές του κατάφυτες από ιτιές, καρυδιές και πλατάνια, διαθέτει γραφικά ξωκλήσια, παλιά αρχοντικά, μουσείο Λαϊκής Tέχνης, Βρύση - Μνημείο στο στόμιο της οποίας σκάλισαν προτομές δημοτικών αρχόντων, το κτίριο (δημοτικό σχολείο) που χτίστηκε το 1904 δαπάνη ΑΝΔΡΕΑ ΣΥΓΓΡΟΥ καθώς και ένα αξιόλογο ξενώνα.
Δ.Δ. ΠΕΝΤΑΓΙΩΝ
Δεν μπορεί να περιγράφει κανείς τους Πενταγιούς χωρίς να αναφερθεί στην θρυλική και πολυτραγουδισμένη ανά το πανελλήνιο, Μαρία Πενταγιώτισσα, την όμορφη "δασκαλοπούλα", που στην ποδιά της "σφάζονταν παλικάρια".Η Πενταγιού είναι κτισμένη στα 950μ υψόμετρο, κάτω από το Ξηροβούνι και αποτελεί συνέχεια της αρχαίας Ελληνικής Ρίγας στο τοπωνύμιο Παλαιοχώρι που βρίσκεται είκοσι λεπτά βορειανατολικά της. Η ετυμολογία του ονόματος μάλλον προέρχεται από πέντε αγίους (εκκλησίες) που υπάρχουν εκεί. Δραστήριοι οι Πενταγιώτες ανέδειξαν προσωπικότητες που ενδιαφέρθηκαν για τα προβλήματα όχι μόνο του τόπου τους, αλλά και ολόκληρης της Δωρίδας. Το 1905 ο Πενταγιώτης Παπατσούρης Αθανάσιος έκδοσε την πρώτη Δωρική εφημερίδα με τίτλο "Δωρίς" από όπου υψώνει φωνή διαμαρτυρίας για την άθλια κατάσταση των χωριών σε θέματα που αφορούσαν την εκπαίδευση, την δημόσια ασφάλεια, τις συγκοινωνίες. Οι Πενταγιώτες τιμώντας τον, ονόμασαν το αθλητικό τους κέντρο "Αθανάσιος Παπατσούρης". Επίσης εκδίδουν ως συνέχεια την πολυσέλιδη και βραβευμένη εφημερίδα "Πενταγιώτικοι Στοχασμοί". Στην Πενταγιού υπάρχουν αρκετά γραφικά ξωκλήσια και η επιβλητική εκκλησία τους οι Παμμεγίστοι Ταξιάρχες. Ακόμη το χωριό διαθέτει πολιτιστική αίθουσα που φέρνει την ονομασία "Βαρδουσιακή σχολή Ελευθέριου Λόγου¨ στην οποία υπάρχει βιβλιοθήκη 300 τόμων, δημοτικό σχολείο και αγροτικό ιατρείο.
Δ.Δ. ΠΕΡΙΒΟΛΙΟΥ
Το νοτιότερο Δημοτικό Διαμέρισμα είναι το Περιβόλι κτισμένο σε υψόμετρο 600μ, πολύ κοντά στο φράγμα του Μόρνου. Οι βουνοκορφές του, ο Αϊ-λιάς, η Αχυρώνα, οι 'Ανω και Κάτω Ράχη, το Βάρβορο, είναι δασόφυτες από ιτιές , κουμαριές, δρυς, σπάρτα, φρύγανα και ρείκια. Ιχνη αρχαίου οικισμού, τάφοι, τεμάχια κεραμικών φανερώνουν Αιτωλικό οικισμό. Το χωριό παλιότερα ήταν κτισμένο στο τοπωνύμιο 'Aγιος Νικόλαος ή Πέρα Χωριό όπου και μέχρι σήμερα διατηρούνται δύο-τρία σπίτια. Γραφικό ξωκλήσι του χωριού αυτού του Αϊ-Ταξιάρχη Μιχαήλ κτισμένο στο τοπωνύμιο Αμπέλια.
Δ.Δ. ΤΡΙΣΤΕΝΟΥ
Το Αλποχώρι, το πανέμορφο αυτό χωριό, βρίσκεται χτισμένο σε αμφιθεατρικό επικλινές έδαφος, γύρω του υπάρχουν βαθιές ρεματιές, πυκνοί πλαταμώνες, συστάδες βελανιδιάς και ελάτων. Η παράδοση θέλει το όνομά του να προέρχεται από κάποιο Τούρκο γαιοκτήμονα, τον Αχμέτ Αλί. Η ετυμολογία της λέξης δεν δικαιολογεί όμως την ονομασία. Πιθανόν το όνομα να σχετίζεται με το όμορφο και πανέξυπνο ζώο, την αλεπού.Αποτελεί πραγματική απόλαυση η περιήγηση προς το "Φτερούσι", στα μονοπάτια προς τη "Δέση" θαυμάζοντας παράλληλα το γάργαρο κρυστάλλινο νερό στον "Ξερό 'Ελατο" και την επιβλητικότητα και μεγαλοπρέπεια των Βαρδουσίων.
Δ.Δ. ΑΡΤΟΤΙΝΑΣ
Η Αρτοτίνα το καπετανοχώρι της Δωρίδας, γέννημα θρέμμα της οι απότολμοι ήρωες του 1821 οι Αθανάσιος Διάκος, Δήμος Σκαλτσάς, Ανδρίτσος Σαφάκας, Γιάννης Σαφάκας και ένα σωρό άλλα παλικάρια που θυσίασαν στον αγώνα για την ελευθερία την ίδια τους την ζωή, βρίσκεται σε υψόμετρο 1100 - 1350μ στην αγκαλιά του "Κόρακα", στα πλευρά της Πυραμίδας (2350μ) σε μια περιοχή με κρημνώδεις χαραδρώσεις, με ορμητικούς χείμαρρους και ποτάμια όπως: η Σαΐτα, ο Βαρδουσιώτης, οι καρυοποταμοπηγές του Εύηνου-Φίδαρη. Είναι περιοχή που έστησαν τα καραούλια τους οι αρματολοί και οι κλέφτες στην τουρκοκρατία, πλήθος τοπωνυμίων υποδηλώνουν τους ήρωες της Αρτοτίνας "Το κελί του Διάκου", "του Σαφάκα τα ταμπούρια", "του Σκαλτσοδήμου ο έλατος", "Η σπηλιά του Γιαννούλα", "του Γούλα η ράχη", και πολλά άλλα. Η Αρτοτίνα ελευθερώθηκε από τον Κίτσο Τζαβέλα το 1828. Από το 1836 έως 1869 υπαγόταν στο Δήμο Κροκυλείου και ήταν η θερινή του πρωτεύουσα. Από το 1869 έως το 1912 ανήκε στο Δήμο Βωμέας και ήταν η θερινή του πρωτεύουσα (χειμερινή το Κροκύλειο). Το 1912 που καταργήθηκαν οι Δήμοι και έγιναν οι κοινότητες η Αρτοτίνα και άλλα 56 χωριά αναγνωρίστηκαν σαν κοινότητα. 'Ηταν το κεφαλοχώρι αυτό έδρα σταθμού χωροφυλακής και είχε μόνιμο ειρηνοδικείο ως το 1946. Στα πλούσια βοσκοτόπια της παλαιότερα, έβοσκαν χιλιάδες γιδοπρόβατα. Οι σοδειές της ήταν πλούσιες σε όσπρια, κρασί, καλαμπόκι και η ξυλεία της άφθονη από τα γύρω δάση. Υπήρχε επίσης βιοτεχνία Βοημών (Βλάχων) που έφτιαχναν μπαρούτι, καρφιά, σίδερα, και γεωργικά εργαλεία. Mια αναμνηστική στήλη δείχνει το σπίτι του Δήμου Σκαλτσά του πρώτου ελευθερωτή του Λιδωρικίου και Μαλανδρίνου.'Aλλα πολύ αξιόλογα μνημεία της περιοχής το αρχοντικό του Σαφάκα και το μοναστήρι του Ιωάννου Προδρόμου, όπου παιδόπουλο καλογέρεψε ο Αθανάσιος Διάκος. Το αρχοντικό βρίσκεται στη μέση μιας μεγάλης περιφέρειας των Σαφακαίων, κοντά στην εκκλησία της Παναγίας. Είναι ασβεστόχτιστο με πελεκητές πέτρες, με πελεκητά αγκωνάρια και κρηπίδα από πωρόλιθο. Η στέγη του σκεπασμένη από παλιά κεραμίδια ρωμαϊκού τύπου, τρία του τα μπαλκόνια στο ανώγειο με σιδερένια κιγκλιδώματα. Το 1975 το αρχοντικό δωρίθηκε από τους κληρονόμους του οπλαρχηγού στην κοινότητα και εισάγει το Ιστορικό - Λαογραφικό Μουσείο του χωριού με εκθέματα.Tο μοναστήρι του Αϊ-Γιάννη του Προδρόμου είναι το πιο αξιόλογο μνημείο όχι μόνο της Αρτοτίνας αλλά και της ορεινής Δωρίδας. Βρίσκεται αγνάντια από τη Σιτίστα και τα Βαρδούσια. Το πότε και από ποιους χτίστηκε η εκκλησία που βλέπουμε σήμερα φανερώνεται από μια πλάκα χτισμένη ψηλά πάνω από τη βορεινή πόρτα μέσα στα παράθυρα. Πολλές και οι εικόνες ζωγραφισμένες πάνω σε ξύλο μέχρι τη μέση.'Eνα άλλο σημαντικό αξιοθέατο είναι το κελί του Αθ. Διάκου το οποίο έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο. Στον προαύλιο του υπάρχει χάλκινη προτομή του Διάκου.
Δ.Δ. ΔΙΧΩΡΙΟΥ
Το Διχώρι βρίσκεται ριζωμένο σε μια επίπεδη πλαγιά, στα 1200μ μιας βουνοκορφής των Βαρδουσίων. Φανταστική η θέση του σε θέα και χρώματα. Υπάρχει πλούσια βλάστηση και υγιεινό κλίμα. Στο κεφαλάρι του χωριού υπάρχει πυκνό ελατόδασος, ενώ πολλές οι υδροφόρες του ρεματιές όπως το Αγιανόρεμα, το Δεόρεμα, το Λευκόρεμα του Μαλά και άλλες. Επίσης πολλές είναι οι καστανιές του χωριού, κάποτε το χωριό ζούσε από τα κάστανα και έτσι ονομάστηκε Καστανοχώρι της ορεινής Δωρίδας.
Στην περιοχή της Κρέκιζας υπάρχει η ιστορική "Αποκλείστρα" όπου κατέφευγαν οι κάτοικοι του χωριού στα χρόνια της επαναστάσεως όταν έσπερναν το φόβο στα χωριά της Δωρίδας οι πασάδες Σκόντρα (1823), Αμπάζ(1824) και Σελιχτά(1825).
Τρεις εκκλησίες και έξι ξωκλήσια έχει το Διχώρι. Αξιόλογες είναι οι εκκλησίες, η Κοίμησης της Θεοτόκου του επάνω χωριού η οποία στα χρόνια της τουρκοκρατίας ήταν και μοναστήρι και η Αγία Παρασκευή του κάτω χωριού η οποία χρονολογήθηκε το 1728.
Από τα ξωκλήσια ενδιαφέρον αρχαιολογικό-ιστορικό παρουσιάζει ο 'Aγιος Μηνάς διότι στην περιοχή του αποκαλύφθηκε Αιτωλική πόλη Ελληνιστικής περιόδου. Εδώ βρέθηκε η επιγραφή από τιτανόλιθο σε τάφο στην περιοχή "Παλαιόσπιτα" δίπλα στο λόφο του 'Aγιου Μηνά.
Δ.Δ. ΖΟΡΙΑΝΟΥ
Το Ζοριάνο κτισμένο σε υψόμετρο 800μ στο νότιο τμήμα της Β.Δ. Δωρίδας φέρνει το όνομα του πρωτομάστορα Μιχαήλ Ζωριάνου. Η ίδρυση τους χρονολογείται στους Βυζαντινούς χρόνους. Υπάρχουν σε αυτό δύο χαρακτηριστικά ξωκλήσια του Αγίου Ιωάννου και το ξωκλήσι της Αγίας Σοφίας.
Επίσης στο χωριό διατηρείται προεπαναστατικό κτίσμα με χαρακτηριστική δόμηση έχει μόνο ένα δωμάτιο με την πατροπαράδοτη εστία στο κέντρο του, τις πολεμίστρες. Μεγάλο κτίριο που κτίστηκε από την Αγροτική Tράπεζα χρησιμοποιήθηκε παλιότερα σαν αποθήκη γεωργικών προϊόντων και λιπασμάτων.Σήμερα στεγάζει το Πνευματικό Κέντρο του χωριού.
Δ.Δ. ΚΕΡΑΣΙΑΣ
Η Κερασιά βρίσκεται νότια των Βαρδουσίων και σε υψόμετρο 1260μ. Ανατολικά της επεκτείνεται η επιβλητική οροσειρά του Κόρακα, ενώ νοτιοδυτικά τα βουνά της Ακαρνανίας.Εδώ υπάρχει ιδιόκτητο ελατόδασος το οποίο καλύπτει έκταση 15 τετραγωνικά χλμ. Υπάρχουν επίσης πολλές κερασιές, μηλιές και δαμασκηνιές. 'Αφθονα τα νερά και πηγές με πλουσιότερη τη "Μπούκουρη" πότιζουν τη γη.Πολλά τα ξωκλήσια που συναντάμε όπως αυτά της Αγίας Παρασκευής, της Αγίας Κυριακής, της Παναγίας, του Αγίου Αθανασίου.Τη φυσιογνωμία του χωριού καθορίζουν επίσης παραδοσιακά κτίρια, λιθόκτιστες εκκλησίες, πετρόκτιστες βρύσες. Παραδοσιακό κτίσμα εκατό ετών το σχολείο του χωριού είναι σήμερα το Πνευματικό του Κέντρο. Επιβλητική σε ρυθμό βασιλικής η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου ομορφαίνει, μαζί με το αγέρωχο πλάτανο και το Ηρώο, την πλατεία. Ο οικισμός του έχει τις ρίζες του στην Ελληνιστική εποχή και η συνέχειά της στην Βυζαντινή, διάσπαρτοι τάφοι αλλά και ευρήματα πήλινα που βρέθηκαν στα τοπωνύμια του χωριού Βλαχοβούνια και Παλαιοχώρι ενισχύουν την άποψη αυτή. Από την Κερασιά καταγόταν ο αρματολός και αργότερα οπλαρχηγός Γιάννης Φουσέκης - Φετάκης. Στην Κερασιά υπάρχει μικρής δυναμικότητας ξενώνας
Δ.Δ. ΚΟΚΚΙΝΟΥ
Τo δημοτικό διαμέρισμα του Κόκκινου βρίσκεται σε προνομιακή θέση μιας και κτισμένο σε υψόμετρο 650μ σε λόφο προσηλιακό απολάμβανε τον ρού του ποταμού Μόρνου παλαιότερα και τη θέα της τεχνητής λίμνης του σήμερα. Παρόλο που η λίμνη δημιούργησε ένα ειδυλλιακό τοπίο το τίμημα για τον Κόκκινο ήταν σκληρό αφού στα νερά της καταποντίστηκαν πολλά στρέμματα γής που κάποτε καλλιεργούνταν καλαμπόκια, σιτάρια, σταφύλια και κάστανα, καθώς επίσης και έντεκα (11) νερόμυλοι και το εκκλησάκι της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Η ιστορία του χωριού ανάγεται σε αρχαίους χρόνους αφού στο Παλιόκαστρο του Λούτσοβου ΝΑ από το χωριό βρέθηκαν ερείπια αρχαίου κτίσματος. Επίσης μεγάλη ήταν η συμβολή του στον αγώνα ενάντια στην Τουρκοκρατία το 1821.
Δ.Δ. ΚΟΥΠΑΚΙΟΥ
Το Κουπάκι είναι κτισμένο στην πλαγιά μιας κορυφής των Βαρδουσίων με την ονομασία Πύργος (1100μ), μια πλαγιά που καλύπτει χίλια στρέμματα δάσους πυκνού από καστανιές και βελανιδιές. Διαθέτει μικρό λαογραφικό μουσείο που στεγάζεται στο πρώην δημοτικό σχολείο. Το Κουπάκι έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα. Ερείπια αρχαίων οικισμών(τάφοι, ογκόλιθοι κτίσματος, νομίσματα βρέθηκαν στα τοπωνύμια του χωριού Ιτιά, Πονιγάνι, Μοραβέλι, Παλιοκούπανο). Το 1821 οι Κουπακιώτες αγωνιστές πολέμησαν και θυσιάστηκαν ενάντια στον Τουρκικό ζυγό.
Δ.Δ. ΚΡΙΑΤΣΙΟΥ
Το Κριάτσι είναι ένα πανέμορφο χωριό χτισμένο σε υψόμετρο 1250μ με θέα σε παραπόταμο του Εύηνου-Φίδαρη, βρίσκεται στους πρόποδες των σκεπασμένων από έλατα βουνοκορφών των Βαρδουσίων. Εδώ συναντάται το μοναδικό και αξιοπρόσεκτο από δομικής απόψεως οικοδομικό σύμπλεγμα πέντε λιθόκτιστων σπιτιών σε σχήμα Ζ με κοινή ριχτή στέγη από πλάκες σχιστόλιθου, τα πέντε σπίτια συνδέονται μεταξύ τους με υπόγειο διάδρομο. Αξιοπρόσεχτος ο ενοριακός ναός του Αγ. Νικολάου ο οποίος πλαισιώνεται από τα γραφικά ξωκλήσια του χωριού Παναγία, Αϊ-Λιας και Αϊ-Γιώργης.
Δ.Δ. ΚΡΟΚΥΛΕΙΟΥ
Το Κροκύλειο βρίσκεται κτισμένο σε υψόμετρο 840μ. Ο τόπος εδώ αναδίδει πατρίδα και θρησκεία δύο πόλους αρκετά συνδεδεμένους με την ιστορία των αγώνων και των μεγάλων κατακτήσεων του έθνους μας. Εδώ γαλουχήθηκε ο Ιωάννης Μακρυγιάννης, ο οποίος γεννήθηκε στο κοντινό Αβορίτι, τα γράμματα και οι ιδέες του οποίου τον ανέδειξαν σε μεγάλο αγωνιστή ενάντια στην Τουρκοκρατία.Διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα φανερώνουν την ύπαρξη αρχαιολογικού οικισμού στο χώρο του Δ.Δ. Κροκυλείου. Επίσης υπάρχουν αρκετά ξωκλήσια. Το Κροκύλειο ήταν μετά την Αρτοτίνα το μεγαλύτερο χωριό της περιοχής, τόσο στα προεπαναστατικά χρόνια όσο και μετά την απελευθέρωση. 'Ενα από τα τέσσερα σχολαρχεία της επαρχίας Δωρίδας λειτουργούσε στο Κροκύλειο, όπου και φιλοξενούσε 150 παιδιά από 15 χωριά της ορεινής Δωρίδας. Μπροστάρης το Κροκύλειο σε όλους τους αγώνες του έθνους και ιδιαίτερα σε αυτόν του 1821.Το Κροκύλειο εκτός από την πλούσια φυσική ομορφιά, τα δάση του, τα καρποφόρα δέντρα, τις δροσερές ρεματιές του κατάφυτες από ιτιές, καρυδιές και πλατάνια, διαθέτει γραφικά ξωκλήσια, παλιά αρχοντικά, μουσείο Λαϊκής Tέχνης, Βρύση - Μνημείο στο στόμιο της οποίας σκάλισαν προτομές δημοτικών αρχόντων, το κτίριο (δημοτικό σχολείο) που χτίστηκε το 1904 δαπάνη ΑΝΔΡΕΑ ΣΥΓΓΡΟΥ καθώς και ένα αξιόλογο ξενώνα.
Δ.Δ. ΠΕΝΤΑΓΙΩΝ
Δεν μπορεί να περιγράφει κανείς τους Πενταγιούς χωρίς να αναφερθεί στην θρυλική και πολυτραγουδισμένη ανά το πανελλήνιο, Μαρία Πενταγιώτισσα, την όμορφη "δασκαλοπούλα", που στην ποδιά της "σφάζονταν παλικάρια".Η Πενταγιού είναι κτισμένη στα 950μ υψόμετρο, κάτω από το Ξηροβούνι και αποτελεί συνέχεια της αρχαίας Ελληνικής Ρίγας στο τοπωνύμιο Παλαιοχώρι που βρίσκεται είκοσι λεπτά βορειανατολικά της. Η ετυμολογία του ονόματος μάλλον προέρχεται από πέντε αγίους (εκκλησίες) που υπάρχουν εκεί. Δραστήριοι οι Πενταγιώτες ανέδειξαν προσωπικότητες που ενδιαφέρθηκαν για τα προβλήματα όχι μόνο του τόπου τους, αλλά και ολόκληρης της Δωρίδας. Το 1905 ο Πενταγιώτης Παπατσούρης Αθανάσιος έκδοσε την πρώτη Δωρική εφημερίδα με τίτλο "Δωρίς" από όπου υψώνει φωνή διαμαρτυρίας για την άθλια κατάσταση των χωριών σε θέματα που αφορούσαν την εκπαίδευση, την δημόσια ασφάλεια, τις συγκοινωνίες. Οι Πενταγιώτες τιμώντας τον, ονόμασαν το αθλητικό τους κέντρο "Αθανάσιος Παπατσούρης". Επίσης εκδίδουν ως συνέχεια την πολυσέλιδη και βραβευμένη εφημερίδα "Πενταγιώτικοι Στοχασμοί". Στην Πενταγιού υπάρχουν αρκετά γραφικά ξωκλήσια και η επιβλητική εκκλησία τους οι Παμμεγίστοι Ταξιάρχες. Ακόμη το χωριό διαθέτει πολιτιστική αίθουσα που φέρνει την ονομασία "Βαρδουσιακή σχολή Ελευθέριου Λόγου¨ στην οποία υπάρχει βιβλιοθήκη 300 τόμων, δημοτικό σχολείο και αγροτικό ιατρείο.
Δ.Δ. ΠΕΡΙΒΟΛΙΟΥ
Το νοτιότερο Δημοτικό Διαμέρισμα είναι το Περιβόλι κτισμένο σε υψόμετρο 600μ, πολύ κοντά στο φράγμα του Μόρνου. Οι βουνοκορφές του, ο Αϊ-λιάς, η Αχυρώνα, οι 'Ανω και Κάτω Ράχη, το Βάρβορο, είναι δασόφυτες από ιτιές , κουμαριές, δρυς, σπάρτα, φρύγανα και ρείκια. Ιχνη αρχαίου οικισμού, τάφοι, τεμάχια κεραμικών φανερώνουν Αιτωλικό οικισμό. Το χωριό παλιότερα ήταν κτισμένο στο τοπωνύμιο 'Aγιος Νικόλαος ή Πέρα Χωριό όπου και μέχρι σήμερα διατηρούνται δύο-τρία σπίτια. Γραφικό ξωκλήσι του χωριού αυτού του Αϊ-Ταξιάρχη Μιχαήλ κτισμένο στο τοπωνύμιο Αμπέλια.
Δ.Δ. ΤΡΙΣΤΕΝΟΥ
Το Τρίστενο κτισμένο σε υψόμετρο 850μ είναι ένα γραφικό όμορφο χωριό στα πόδια του οποίου ρέει ο Κοκκινοπόταμος, κυριότερος άλλοτε παραπόταμος του Μόρνου. Το 1903 κατασκευάστηκε σιδερένια γέφυρα που εξυπηρετούσε τα χωριά της περιοχής αλλά δυστυχώς δεν υπάρχει πια. Τον πλούτο του χωριού σε νερά μαρτυρούν οι έξι νερόμυλοι, πολλά γεφύρια, η Μεγάλη Βρύση και η Βρύση του Μότσου. Αξιόλογο από αρχιτεκτονικής πλευράς είναι το κτίριο του δημοτικού σχολείου, που σήμερα χρησιμοποιείται ως Πνευματικό Κέντρο. Η εκκλησία του χωριού "Μεταμόρφωση του Σωτήρος" περιέχει στο τέμπλο της εικόνες που ζωγράφισε ο Τριστενιώτης αγιογράφος Σπυρόπουλος. 'Ενα χιλιόμετρο έξω από το χωριό βρίσκονται τα γραφικά ξωκλήσια της Παναγίας και του Αϊ-Γιάννη. Από εκει μένει έκθαμβος κάποιος αγναντεύοντας τη φυσική ομορφιά που συνθέτουν οι κορφές Ξηροβουνίου, Προφήτη Ηλία (1600μ), Κόρακα και η λίμνη του Μόρνου. Το χωριό έχει ιστορία που ανάγεται στους αρχαίους χρόνους αφού ανατολικά του χωριού επισημάνθηκαν ίχνη αρχαίου φρουρίου και κισμού.
Δ.Δ. ΥΨΗΛΟΥ ΧΩΡΙΟΥ
Το Υψηλό Χωριό βρίσκεται κτισμένο στα 1200μ, σε ένα επικλινές κοίλωμα, αγκαλιασμένο από βουνοκορφές όπως η Σκοτεινή (1537μ), η Τσούπα (1609μ), ο Αϊ-Νικόλας (1600μ) και είναι πνιγμένο ανάμεσα στα έλατα και τις πολλές πελώριες καρυδιές του.
Κατακλύζεται από πλούσια νερά, έχοντας αρκετές βρύσες όπως το Λάκκο, την Καραϊνοβρύση, την Τσερδεκλοβρύση, τη Μεγάλη Βρύση και την Αραποστοβρύση.
Δύο εκκλησίες έχει το χωριό, του Αγίου Γεωργίου που κτίστηκε το 1852 και τον 'Aγιο Νικόλαο στην κορυφή του και οκτώ ξωκλήσια σε μαγευτικές τοποθεσίες. Μεγάλη η ιστορία και η συμμετοχή του στους αγώνες ενάντια στην Τουρκοκρατία .
Δ.Δ. ΥΨΗΛΟΥ ΧΩΡΙΟΥ
Το Υψηλό Χωριό βρίσκεται κτισμένο στα 1200μ, σε ένα επικλινές κοίλωμα, αγκαλιασμένο από βουνοκορφές όπως η Σκοτεινή (1537μ), η Τσούπα (1609μ), ο Αϊ-Νικόλας (1600μ) και είναι πνιγμένο ανάμεσα στα έλατα και τις πολλές πελώριες καρυδιές του.
Κατακλύζεται από πλούσια νερά, έχοντας αρκετές βρύσες όπως το Λάκκο, την Καραϊνοβρύση, την Τσερδεκλοβρύση, τη Μεγάλη Βρύση και την Αραποστοβρύση.
Δύο εκκλησίες έχει το χωριό, του Αγίου Γεωργίου που κτίστηκε το 1852 και τον 'Aγιο Νικόλαο στην κορυφή του και οκτώ ξωκλήσια σε μαγευτικές τοποθεσίες. Μεγάλη η ιστορία και η συμμετοχή του στους αγώνες ενάντια στην Τουρκοκρατία .
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου