Πέμπτη 12 Οκτώβρη 1944.
Ηταν σαν σήμερα. Οι Γερμανοί δεν είχαν ακόμη προλάβει να εγκαταλείψουν την Αθήνα, αλλά ο λαός της πρωτεύουσας νιώθοντας ότι έφτασε η ώρα της λευτεριάς, ξεχύθηκε στους δρόμους ζητωκραυγάζοντας. Κύματα - κύματα η λαοθάλασσα πλημμύριζε την πλατεία Συντάγματος, τις οδούς Πανεπιστημίου, Σταδίου, Ακαδημίας, το Ζάππειο, την πλατεία Ομονοίας. Οι 1.264 μέρες φασιστικής κατοχής ήταν πλέον παρελθόν κι αυτό φάνηκε περίτρανα όταν στις 9.45 το πρωί μαχητές του ΕΛΑΣ κατέβασαν από την Ακρόπολη τη γερμανική σημαία υψώνοντας στη θέση της την ελληνική.
Εκείνη τη μέρα ο «Ριζοσπάστης» έκανε δύο εκδόσεις. Η πρώτη, που κυκλοφόρησε τις πρώτες πρωινές ώρες, όπως ήταν φυσικό δεν είχε την είδηση της απελευθέρωσης. Είχε όμως τον αέρα της. «Ο "Ρίζος" στο Κέντρο», έγραφε ένα από τα θέματα της πρώτης του σελίδας και πληροφορούσε το αναγνωστικό κοινό πως η εφημερίδα του ΚΚΕ είχε διακινηθεί την προηγούμενη μέρα, για πρώτη φορά, στο κέντρο της πρωτεύουσας και είχε γίνει ανάρπαστη. «Ηταν το πρώτο μήνυμα της αληθινής λευτεριάς», κατέληγε το ρεπορτάζ, δίνοντας ακριβώς την ουσία του θέματος.
Χαίρε ω χαίρε λευτεριά - οι πρώτες ώρες!
Η δεύτερη έκδοση ήταν έκδοση της απελευθέρωσης και κυκλοφόρησε λίγο μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων. «Ωρα έντεκα π.μ. - Η ΛΕΥΤΕΡΙΑ ΦΤΕΡΟΥΓΙΖΕΙ ΠΑΝΩ ΑΠ' ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΜΑΣ - Οι Γερμανοί εκκενώνουν οριστικά την πρωτεύουσα - Ο γερμανός διοικητής και όλο το στρατηγείο του Λυκαβηττού ανεχώρησαν - Η Αθήνα κηρύχτηκε ανοχύρωτη», είναι οι τίτλοι της πρώτης σελίδας. Το ρεπορτάζ, λιγόλογο, δίνει την εικόνα του ξεσπάσματος του απελευθερωμένου λαού. Ας το παρακολουθήσουμε: «Πριν φύγουν και οι τελευταίοι Ούννοι ο λαός ξεχύθηκε με σημαίες και ζητωκραυγές στους δρόμους. Απ' το Πανεπιστήμιο, απ' τις Τράπεζες, απ' όλα τα κέντρα οι τηλεβόες του ΕΛΑΣ σαλπίζουν το χαρμόσυνο μήνυμα. Οι συνοικίες σε παραλήρημα ενθουσιασμού ετοιμάζονται για το μεγάλο γιορτασμό. Στο μνημείο του Αγνωστου Στρατιώτη αντιπροσωπείες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ κατέθεσαν στεφάνι. Εξαλλος από τον ενθουσιασμό ο συγκεντρωμένος κατά χιλιάδες λαός ζητωκραύγαζε. Δακρύζοντας οι πολίτες αγκάλιαζε ο ένας τον άλλο.
Ο προδότης Ράλλης δημοσίευσε νόμο με την παραίτησή του. Θα δώσει - λέει - λόγο για τις πράξεις του. Ανυπόμονος ο λαός περιμένει να δικάσει τον εγκληματία.
Η γερμανική σημαία κατέβηκε απ' την Ακρόπολη και τα τελευταία γερμανικά τμήματα έφυγαν το πρωί απ' την Αθήνα».
Στην ίδια σελίδα ο «Ριζοσπάστης» φιλοξενεί ένα σύντομο σχόλιο για την απελευθέρωση με τίτλο «ΧΑΙΡΕ Ω ΧΑΙΡΕ ΛΕΥΤΕΡΙΑ!». Γράφει: «Χρόνια παλεύαμε νάρθης. Αιματοποτισμένοι οι δρόμοι μας, γεμάτα τα νεκροταφεία μας. Γκρεμισμένα τα σπίτια μας, χτικιό στα στήθη μας και κουρέλια σκεπάζουν το κορμί μας, μα κοίτταξέ μας φτερουγίζομε, λάμπομε! Η περηφάνεια λάμπει σαν φωτοστέφανος στων αγωνιστών τα κούτελα. Είμαστε εμείς που νικήσαμε τη σκλαβιά! Εμείς που σπάσαμε τις αλυσίδες! Εμείς που χύσαμε το αίμα μας! Εμείς που θα σε ξαναχτίσομε Ελλάδα Λεύτερη! Ανεξάρτητη, λαοκρατούμενη. Χωρίς τυράννους και τυραννίες. Χωρίς φασίστες και διχτάτορες. Ενας λεβέντικος λαός γιορτάζει σήμερα τη νίκη του. Η μεγάλη ηρωική καρδιά της Ελλάδας, η Αθήνα μας Αναστήνεται».
Το ρεπορτάζ της απελευθέρωσης!
Την επομένη, 13 του Οκτώβρη, ο «Ριζοσπάστης» ήταν αφιερωμένος στη μέρα της απελευθέρωσης. «ΖΗΤΩ Η ΛΕΥΤΕΡΗ ΑΘΗΝΑ ΜΑΣ!», έγραφε στην πρώτη του σελίδα με μεγάλα, κεφαλαία, γράμματα. Στην ίδια σελίδα φιλοξενούνταν ανακοίνωση του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ για το θέμα και «Χαιρετισμός του ΕΑΜ προς το μαχόμενο έθνος». Επίσης, ο Γ. Ζέβγος με άρθρο του εξηγούσε ότι η μεγάλη αυτή μέρα της απελευθέρωσης ήταν ταυτόχρονα και το «ΞΕΚΙΝΗΜΑ ΓΙΑ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟΥΣ ΑΓΩΝΕΣ».
Σ' αυτό το φύλλο του «Ρ», στη 2η σελίδα, κάτω από τον τίτλο «ΛΕΥΤΕΡΙΑ! ΛΕΥΤΕΡΙΑ! Η ΑΘΗΝΑ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ», δημοσιεύεται αναλυτικό ρεπορτάζ από τη μέρα της απελευθέρωσης. Ας το παρακολουθήσουμε:
«Χάθηκε το βρωμερό κουρέλι του φασισμού απ' την Ακρόπολη. Τούτο το σύνθημα περίμενε η Αθήνα. Η μπαρουτοκαπνισμένη Αθήνα, που γνώρισε την πείνα και το βόλι του κατακτητή, το στιλέτο του προδότη, η αδάμαστη Αθήνα που τρία χρόνια πάλεψε, ξεχύθηκε ζωντανή ανθρωποθάλασσα να διαλαλήσει τη Νίκη της, να γιορτάσει τη λευτεριά της. Πέντε λεφτά φτάσανε για να κολυμπήσει όλη η πόλη στο γαλάζιο. Για ν' ανέβουν οι ΕΠΟΝίτες στα καμπαναριά και ν' αντηχήσουν χαρούμενα οι καμπάνες. Διαδηλώσεις που πρώτη φορά βλέπει η Αθήνα ξεχύνονται από παντού. Απ' το Σύνταγμα ως την Ομόνοια ένα ρεύμα είναι ο κόσμος. Γελούν, δακρύζουν, αγκαλιάζονται.
Λευ-τε-ρω-θή-κα-με!
Νι-κή-σα-με!
Και πάνω απ' όλα μια φωνή που αγκαλιάζει όλη την Αθήνα, που κλείνει όλους τους σκληρούς τρίχρονους αγώνες, όλη την πίστη στη λευτεριά, όλη τη χαρά της Νίκης:
Ε-Α-Μ! Ε-Α-Μ!
Σε κάθε γωνιά βουίζουν τα χωνιά. Κι η Αθήνα που έμαθε ν' ακούει στη φωνή τους το κάλεσμα στην αντίσταση και στον αγώνα τρέχει τώρα ν' ακούσει την πρόσκληση στο γιορτασμό και στη χαρά.
Ανεβασμένοι στ' αυτοκίνητα ρίχνουν οι ΕΑΜίτες τα συνθήματα που τ' αρπάζει με μια φωνή ο κόσμος και τα κάνει βουή και σάλπισμα για να φτάσουν απ' άκρη σ' άκρη της Ελλάδας: Κανένα άσυλο στους προδότες! Λευτεριά- Λαοκρατία!
Απ' τον εξώστη του Μετοχικού ακούγεται η φωνή του Κ.Κ.Ε. Χιλιάδες είναι ο κόσμος που κρέμεται απ' τα χείλια του ομιλητή. Ατέλειωτες ζητωκραυγές σκεπάζουν το λόγο του. Μα κανείς δε φεύγει. Ολοι περιμένουν να τους μιλήσει ακόμη το Κόμμα τους, το Κόμμα του λαού, που πρώτο σήκωσε τη σημαία της αντίστασης, της ενότητας και της λευτεριάς, που στάθηκε πάντα μπρος, έδωσε αμέτρητα τα θύματά του κι οδήγησε το λαό στη Νίκη.
Απ' το Σύνταγμα ξεπροβάλλουν οι τροχιοδρομικοί. Βαγόνια κατάφορτα, στολισμένα με συνθήματα, σημαίες και λουλούδια. - Κι η θριαμβευτική κραυγή της Ελλάδας αντηχεί ατέλειωτη:
ΕΑΜ - ΚΚΕ
ΕΛΑΣίτες περνούν σ' αυτοκίνητα και μοτοσικλέτες. Ακράτητος ο κόσμος τούς κυκλώνει: "Ζήτω ο Λαϊκός Στρατός! Ζήτω ο Στρατός της Λευτεριάς μας!". Το δίκοχο του ΕΛΑΣίτη, όπου εμφανιστεί, ξεσηκώνει θύελλα ενθουσιασμού.
Μπροστά στο Πανεπιστήμιο βουερή θάλασσα ο κόσμος. Οι φοιτητές μας, που πρώτοι στους πρώτους, ακολούθησαν το σύνθημα της αντίστασης, μεταδίνουν τη φλόγα τους, την πίστη, τον ενθουσιασμό τους. Κι όταν ο ομιλητής θυμίζει τα θύματα που με το τίμιο αίμα τους πότισαν τη Λευτεριά, όλο το πλήθος γονατίζει. Επιβλητικό αντηχεί το πένθιμο εμβατήριο: Πέσατε θύματα, αδέρφια εσείς...
Στο Αρσάκειο μιλούν οι επιστήμονες. Κι εκεί ευλαβικά γονατίζει ο κόσμος σ' ενός λεπτού σιγή για τ' αμέτρητα θύματα του ιερού αγώνα. Κι εκεί το πένθιμο εμβατήριο αντηχεί από χιλιάδες στόματα που υπόσχονται πίστη στον αγώνα, στο τελικό τσάκισμα του φασισμού και στη Λαοκρατία.
Στις Τράπεζες γύρισαν οι φυλακισμένοι και οι καταδιωκόμενοι. Θριαμβευτικά τους δέχτηκαν οι συνάδελφοί τους. Μεγάφωνα μετάδιναν το γιορτασμό και τους λόγους των ομιλητών και έξω στους δρόμους.
Στον Αγνωστο Στρατιώτη ο λαός με λύσσα ποδοπάτησε τα στεφάνια που είχαν το θράσος να καταθέσουν οι Ούννοι. Στη θέση τους τοποθετήθηκαν σωροί από στεφάνια με ταινίες του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ».
Εκείνη τη μέρα ο «Ριζοσπάστης» έκανε δύο εκδόσεις. Η πρώτη, που κυκλοφόρησε τις πρώτες πρωινές ώρες, όπως ήταν φυσικό δεν είχε την είδηση της απελευθέρωσης. Είχε όμως τον αέρα της. «Ο "Ρίζος" στο Κέντρο», έγραφε ένα από τα θέματα της πρώτης του σελίδας και πληροφορούσε το αναγνωστικό κοινό πως η εφημερίδα του ΚΚΕ είχε διακινηθεί την προηγούμενη μέρα, για πρώτη φορά, στο κέντρο της πρωτεύουσας και είχε γίνει ανάρπαστη. «Ηταν το πρώτο μήνυμα της αληθινής λευτεριάς», κατέληγε το ρεπορτάζ, δίνοντας ακριβώς την ουσία του θέματος.
Χαίρε ω χαίρε λευτεριά - οι πρώτες ώρες!
Η δεύτερη έκδοση ήταν έκδοση της απελευθέρωσης και κυκλοφόρησε λίγο μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων. «Ωρα έντεκα π.μ. - Η ΛΕΥΤΕΡΙΑ ΦΤΕΡΟΥΓΙΖΕΙ ΠΑΝΩ ΑΠ' ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΜΑΣ - Οι Γερμανοί εκκενώνουν οριστικά την πρωτεύουσα - Ο γερμανός διοικητής και όλο το στρατηγείο του Λυκαβηττού ανεχώρησαν - Η Αθήνα κηρύχτηκε ανοχύρωτη», είναι οι τίτλοι της πρώτης σελίδας. Το ρεπορτάζ, λιγόλογο, δίνει την εικόνα του ξεσπάσματος του απελευθερωμένου λαού. Ας το παρακολουθήσουμε: «Πριν φύγουν και οι τελευταίοι Ούννοι ο λαός ξεχύθηκε με σημαίες και ζητωκραυγές στους δρόμους. Απ' το Πανεπιστήμιο, απ' τις Τράπεζες, απ' όλα τα κέντρα οι τηλεβόες του ΕΛΑΣ σαλπίζουν το χαρμόσυνο μήνυμα. Οι συνοικίες σε παραλήρημα ενθουσιασμού ετοιμάζονται για το μεγάλο γιορτασμό. Στο μνημείο του Αγνωστου Στρατιώτη αντιπροσωπείες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ κατέθεσαν στεφάνι. Εξαλλος από τον ενθουσιασμό ο συγκεντρωμένος κατά χιλιάδες λαός ζητωκραύγαζε. Δακρύζοντας οι πολίτες αγκάλιαζε ο ένας τον άλλο.
Ο προδότης Ράλλης δημοσίευσε νόμο με την παραίτησή του. Θα δώσει - λέει - λόγο για τις πράξεις του. Ανυπόμονος ο λαός περιμένει να δικάσει τον εγκληματία.
Η γερμανική σημαία κατέβηκε απ' την Ακρόπολη και τα τελευταία γερμανικά τμήματα έφυγαν το πρωί απ' την Αθήνα».
Στην ίδια σελίδα ο «Ριζοσπάστης» φιλοξενεί ένα σύντομο σχόλιο για την απελευθέρωση με τίτλο «ΧΑΙΡΕ Ω ΧΑΙΡΕ ΛΕΥΤΕΡΙΑ!». Γράφει: «Χρόνια παλεύαμε νάρθης. Αιματοποτισμένοι οι δρόμοι μας, γεμάτα τα νεκροταφεία μας. Γκρεμισμένα τα σπίτια μας, χτικιό στα στήθη μας και κουρέλια σκεπάζουν το κορμί μας, μα κοίτταξέ μας φτερουγίζομε, λάμπομε! Η περηφάνεια λάμπει σαν φωτοστέφανος στων αγωνιστών τα κούτελα. Είμαστε εμείς που νικήσαμε τη σκλαβιά! Εμείς που σπάσαμε τις αλυσίδες! Εμείς που χύσαμε το αίμα μας! Εμείς που θα σε ξαναχτίσομε Ελλάδα Λεύτερη! Ανεξάρτητη, λαοκρατούμενη. Χωρίς τυράννους και τυραννίες. Χωρίς φασίστες και διχτάτορες. Ενας λεβέντικος λαός γιορτάζει σήμερα τη νίκη του. Η μεγάλη ηρωική καρδιά της Ελλάδας, η Αθήνα μας Αναστήνεται».
Το ρεπορτάζ της απελευθέρωσης!
Την επομένη, 13 του Οκτώβρη, ο «Ριζοσπάστης» ήταν αφιερωμένος στη μέρα της απελευθέρωσης. «ΖΗΤΩ Η ΛΕΥΤΕΡΗ ΑΘΗΝΑ ΜΑΣ!», έγραφε στην πρώτη του σελίδα με μεγάλα, κεφαλαία, γράμματα. Στην ίδια σελίδα φιλοξενούνταν ανακοίνωση του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ για το θέμα και «Χαιρετισμός του ΕΑΜ προς το μαχόμενο έθνος». Επίσης, ο Γ. Ζέβγος με άρθρο του εξηγούσε ότι η μεγάλη αυτή μέρα της απελευθέρωσης ήταν ταυτόχρονα και το «ΞΕΚΙΝΗΜΑ ΓΙΑ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟΥΣ ΑΓΩΝΕΣ».
Σ' αυτό το φύλλο του «Ρ», στη 2η σελίδα, κάτω από τον τίτλο «ΛΕΥΤΕΡΙΑ! ΛΕΥΤΕΡΙΑ! Η ΑΘΗΝΑ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ», δημοσιεύεται αναλυτικό ρεπορτάζ από τη μέρα της απελευθέρωσης. Ας το παρακολουθήσουμε:
«Χάθηκε το βρωμερό κουρέλι του φασισμού απ' την Ακρόπολη. Τούτο το σύνθημα περίμενε η Αθήνα. Η μπαρουτοκαπνισμένη Αθήνα, που γνώρισε την πείνα και το βόλι του κατακτητή, το στιλέτο του προδότη, η αδάμαστη Αθήνα που τρία χρόνια πάλεψε, ξεχύθηκε ζωντανή ανθρωποθάλασσα να διαλαλήσει τη Νίκη της, να γιορτάσει τη λευτεριά της. Πέντε λεφτά φτάσανε για να κολυμπήσει όλη η πόλη στο γαλάζιο. Για ν' ανέβουν οι ΕΠΟΝίτες στα καμπαναριά και ν' αντηχήσουν χαρούμενα οι καμπάνες. Διαδηλώσεις που πρώτη φορά βλέπει η Αθήνα ξεχύνονται από παντού. Απ' το Σύνταγμα ως την Ομόνοια ένα ρεύμα είναι ο κόσμος. Γελούν, δακρύζουν, αγκαλιάζονται.
Λευ-τε-ρω-θή-κα-με!
Νι-κή-σα-με!
Και πάνω απ' όλα μια φωνή που αγκαλιάζει όλη την Αθήνα, που κλείνει όλους τους σκληρούς τρίχρονους αγώνες, όλη την πίστη στη λευτεριά, όλη τη χαρά της Νίκης:
Ε-Α-Μ! Ε-Α-Μ!
Σε κάθε γωνιά βουίζουν τα χωνιά. Κι η Αθήνα που έμαθε ν' ακούει στη φωνή τους το κάλεσμα στην αντίσταση και στον αγώνα τρέχει τώρα ν' ακούσει την πρόσκληση στο γιορτασμό και στη χαρά.
Ανεβασμένοι στ' αυτοκίνητα ρίχνουν οι ΕΑΜίτες τα συνθήματα που τ' αρπάζει με μια φωνή ο κόσμος και τα κάνει βουή και σάλπισμα για να φτάσουν απ' άκρη σ' άκρη της Ελλάδας: Κανένα άσυλο στους προδότες! Λευτεριά- Λαοκρατία!
Απ' τον εξώστη του Μετοχικού ακούγεται η φωνή του Κ.Κ.Ε. Χιλιάδες είναι ο κόσμος που κρέμεται απ' τα χείλια του ομιλητή. Ατέλειωτες ζητωκραυγές σκεπάζουν το λόγο του. Μα κανείς δε φεύγει. Ολοι περιμένουν να τους μιλήσει ακόμη το Κόμμα τους, το Κόμμα του λαού, που πρώτο σήκωσε τη σημαία της αντίστασης, της ενότητας και της λευτεριάς, που στάθηκε πάντα μπρος, έδωσε αμέτρητα τα θύματά του κι οδήγησε το λαό στη Νίκη.
Απ' το Σύνταγμα ξεπροβάλλουν οι τροχιοδρομικοί. Βαγόνια κατάφορτα, στολισμένα με συνθήματα, σημαίες και λουλούδια. - Κι η θριαμβευτική κραυγή της Ελλάδας αντηχεί ατέλειωτη:
ΕΑΜ - ΚΚΕ
ΕΛΑΣίτες περνούν σ' αυτοκίνητα και μοτοσικλέτες. Ακράτητος ο κόσμος τούς κυκλώνει: "Ζήτω ο Λαϊκός Στρατός! Ζήτω ο Στρατός της Λευτεριάς μας!". Το δίκοχο του ΕΛΑΣίτη, όπου εμφανιστεί, ξεσηκώνει θύελλα ενθουσιασμού.
Μπροστά στο Πανεπιστήμιο βουερή θάλασσα ο κόσμος. Οι φοιτητές μας, που πρώτοι στους πρώτους, ακολούθησαν το σύνθημα της αντίστασης, μεταδίνουν τη φλόγα τους, την πίστη, τον ενθουσιασμό τους. Κι όταν ο ομιλητής θυμίζει τα θύματα που με το τίμιο αίμα τους πότισαν τη Λευτεριά, όλο το πλήθος γονατίζει. Επιβλητικό αντηχεί το πένθιμο εμβατήριο: Πέσατε θύματα, αδέρφια εσείς...
Στο Αρσάκειο μιλούν οι επιστήμονες. Κι εκεί ευλαβικά γονατίζει ο κόσμος σ' ενός λεπτού σιγή για τ' αμέτρητα θύματα του ιερού αγώνα. Κι εκεί το πένθιμο εμβατήριο αντηχεί από χιλιάδες στόματα που υπόσχονται πίστη στον αγώνα, στο τελικό τσάκισμα του φασισμού και στη Λαοκρατία.
Στις Τράπεζες γύρισαν οι φυλακισμένοι και οι καταδιωκόμενοι. Θριαμβευτικά τους δέχτηκαν οι συνάδελφοί τους. Μεγάφωνα μετάδιναν το γιορτασμό και τους λόγους των ομιλητών και έξω στους δρόμους.
Στον Αγνωστο Στρατιώτη ο λαός με λύσσα ποδοπάτησε τα στεφάνια που είχαν το θράσος να καταθέσουν οι Ούννοι. Στη θέση τους τοποθετήθηκαν σωροί από στεφάνια με ταινίες του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ».
Η Αθήνα που μύριζε... επανάσταση!
Ενας Γερμανός αξιωματούχος που εγκατέλειψε την Αθήνα στις 12 Οκτωβρίου θυμόταν ότι «βρήκαμε τους δρόμους γεμάτους από ανθρώπους σε τόσο πυκνή διάταξη που το αμάξι μας προχωρούσε σπρώχνοντας με δυσκολία».
«Τώρα νιώθουμε ένα μεγάλο και ασυγκράτητο λαϊκό κύμα που μας σηκώνει και μας παίρνει» έγραψε ο συγγραφέας Γιώργος Θεοτοκάς και συνέχισε: «Τι ακριβώς θέλει αυτή η μάζα βέβαια κανείς δεν το ξέρει, ούτε τα πιο συνειδητά μέλη της. Δεν είναι το βιομηχανικό προλεταριάτο των μεγάλων ευρωπαϊκών κέντρων με τις συγκεκριμένες οικονομικοκοινωνικές επιδιώξεις του επιστημονικού σοσιαλισμού. Εδώ έχουμε να κάμουμε με δυνάμεις αλόγιστες. Στον αέρα υπάρχει Ρωσική Επανάσταση, μα και Γαλλική Επανάσταση και Κομμούνα του Παρισιού και απελευθερωτικός εθνικός πόλεμος και ποιος ξέρει τι άλλα θολά στοιχεία που δεν τα ξεχωρίζουμε ακόμα». Μια φάλαγγα από παπάδες παρήλαυνε στους δρόμους φωνάζοντας το σύνθημα του ΕΑΜ: «Λαοκρατία». Νέα παιδιά από τις παραγκουπόλεις του Πειραιά κουβαλούσαν έναν παλουκωμένο χαρτονένιο Χίτλερ. Οι εικόνες για κάποιον θεατή-παρατηρητή ήταν πολλές, καθώς από τις λαϊκές συνοικίες της Αθήνας η φτωχολογιά, καταπιεσμένη χρόνια από την πείνα, τη βία και την τρομοκρατία, ανηφόριζε προς το κέντρο της πόλης με πλακάτ αλλά κάποιες φορές ακόμα και με όπλα, εκείνη την Πέμπτη της 12ης Οκτωβρίου 1944.
Ακόμα πιο εντυπωσιακή από τις ομάδες των γενειοφόρων ανταρτών που τριγύριζαν στην απελευθερωμένη Αθήνα ήταν μια νέα γυναίκα που γυρνούσε στους δρόμους καβάλα στο άλογό της με πρόσωπο μαυρισμένο από τον ήλιο έχοντας τυλιγμένο το κεφάλι και τους ώμους της μ' ένα κόκκινο σάλι και κρατώντας μια ελληνική σημαία.
Ανάμεσα σ' εκείνους που ξεχύθηκαν στους δρόμους της απελευθερωμένης Αθήνας ήταν και ο Γάλλος καθηγητής του Γαλλικού Ινστιτούτου Ροζέ Μιλιέξ που είχε συνεργαστεί με το ΕΑΜ στην περίοδο της Κατοχής. Ο Μιλιέξ κρατούσε τον τετράχρονο γιο του από το ένα χέρι και τη γαλλική σημαία από το άλλο.
Κάποια στιγμή ο Μιλιέξ ενώθηκε με μια ομάδα του ΕΑΜ και άρχισαν να φωνάζουν αριστερά συνθήματα στο Κολωνάκι «για να τρομάξουν τους αστούς». Ο μικρός του γιος τους εμιμείτο φωνάζοντας δυνατά: «Λαοκρατία και όχι βασιλιά».Ο Μιλιέξ συνέδεε συνειρμικά τις λαϊκές εκδηλώσεις της 12ης Οκτωβρίου 1944 στην Αθήνα με τις αντίστοιχες εκδηλώσεις του 1936 στο Παρίσι, μετά την άνοδο του Λαϊκού Μετώπου στην εξουσία. Αλλά ο συγγραφέας Μ. Mazower αμφισβητεί αυτόν τον συσχετισμό του Γάλλου καθηγητή «γιατί η Αθήνα του 1944 έκρυβε πολύ μεγαλύτερες εντάσεις απ' ό,τι το Παρίσι οχτώ χρόνια πριν».
«Εφτανε ένα σπίρτο για να πάρει η Αθήνα φωτιά σαν ένα δοχείο μπενζίνα» έγραφε ο Θεοτοκάς. Μιλώντας για εκείνη την ιστορική μέρα της απελευθέρωσης, δεν αναφερόμαστε σε μια τυπική χαζοχαρούμενη επέτειο, προσπαθούμε να καταδείξουμε μια πολύ μεγάλη κοινωνική φλέβα που ήρθε για πρώτη φορά στο φως της μέρας τόσο καθαρά, φλέβα που είχε σχηματισθεί στη διάρκεια της Κατοχής και που έδειξε διάρκεια και σημαντική αντοχή φτάνοντας μέχρι τις μέρες μας. Πρόκειται για τη φλέβα του ΕΑΜικού κινήματος που επηρέασε έντονα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο όλες τις μεταπολεμικές εξελίξεις, άμεσα ή έμμεσα, που αμφισβήτησε την ξενική επιρροή στην Ελλάδα για πρώτη φορά στη νεότερη ιστορία της με τέτοια ένταση, που συνέβαλε αποφασιστικά μετά την πτώση της στρατιωτικής δικτατορίας στην εκλογική νίκη εκείνων των πολιτικών δυνάμεων που επαγγέλλονταν «την αλλαγή» και την κατάργηση του παλιού κράτους της Δεξιάς, την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης. Αυτή η κοινωνική φλέβα πρέπει επίσης να συνέβαλε (εμμέσως) στη μεταλλαγή της παλιάς Δεξιάς σε μια πιο μετριοπαθή κοινωνική δύναμη ώστε η ίδια να αυτοχαρακτηρίζεται, σήμερα, «Κέντρο ή Κεντροδεξιά». Για το κλίμα που επικρατούσε την περίοδο της Απελευθέρωσης μας μιλούν δύο αυτόπτες μάρτυρες της εποχής που αντιπροσώπευαν τότε διαφορετικές πολιτικές παρατάξεις: ο Μανώλης Γλέζος και ο Αναστάσης Πεπονής. Η μαρτυρία-ανάμνηση του Σπύρου Κωτσάκη που δεν ζει πια, έχει την ίδια επίσης σημασία. Καθώς στην ουσία παραμένει ζωντανή, αφού μας δίνει εικόνες από μια εποχή πριν από 64 χρόνια.
«Πώς να καταλάβεις την εξουσία που ήδη έχεις;»
«Η απελευθέρωση της Αθήνας στις 12 Οκτωβρίου 1944» ως τίτλος ενός άρθρου ή μιας ομιλίας δημιουργεί ίσως τη λαθεμένη εντύπωση ότι όλο το προηγούμενο χρονικό διάστημα της ξενικής κατοχής (1941-1944) η πρωτεύουσα της Ελλάδας ήταν μια σκλαβωμένη πόλη. Αυτό ισχύει βέβαια τυπικά αλλά όχι ουσιαστικά, όπως εξιστορεί ο αντιστασιακός Μανώλης Γλέζος που μαζί με τον Λάκη Σάντα είχαν κατεβάσει τη χιτλερική σβάστικα από την Ακρόπολη στις 31 Μαΐου του 1941.
«Η απελευθέρωση της Αθήνας στις 12 Οκτωβρίου 1944» ως τίτλος ενός άρθρου ή μιας ομιλίας δημιουργεί ίσως τη λαθεμένη εντύπωση ότι όλο το προηγούμενο χρονικό διάστημα της ξενικής κατοχής (1941-1944) η πρωτεύουσα της Ελλάδας ήταν μια σκλαβωμένη πόλη. Αυτό ισχύει βέβαια τυπικά αλλά όχι ουσιαστικά, όπως εξιστορεί ο αντιστασιακός Μανώλης Γλέζος που μαζί με τον Λάκη Σάντα είχαν κατεβάσει τη χιτλερική σβάστικα από την Ακρόπολη στις 31 Μαΐου του 1941.
«Στις 21 Σεπτεμβρίου 1944 -διηγείται ο Μανώλης- με τη βοήθεια του ΕΛΑΣ δραπέτευσα κατά τη μεταγωγή μου από τις φυλακές Συγγρού και ανέλαβα αμέσως γραμματέας της Κομματικής Οργάνωσης Βάσης του ΚΚΕ στην Καλλιθέα. Οι εφτάμισι μήνες που είχα κάνει στη φυλακή μού είχαν στερήσει τη χαρά ν' αντιληφθώ μια εντελώς καινούργια πραγματικότητα που είχε απλωθεί στην πρωτεύουσα. Ο ΕΛΑΣ είχε ουσιαστικά όλη την εξουσία στην Αθήνα. Γιατί η δύναμη του κατακτητή ήταν πια μονάχα οι στρατώνες του και όπου έφτανε η δύναμη της εμβέλειας των όπλων του σε μια περιστασιακή επιδρομή, για να επιστρέψει μετά στις βάσεις του. Παρ' όλο που και στις εξορμήσεις του τον χτυπούσαμε και του θέταμε προβλήματα.
Ηταν ουσιαστικά απελευθερωμένες όλες οι περιοχές της Αθήνας πριν από την αποχώρηση των Γερμανών. Για παράδειγμα, για να πας από την Καλλιθέα στη Νέα Σμύρνη έπρεπε να περάσεις από το φυλάκιο του ΕΛΑΣ και αν δεν ήσουν κάτοικος της περιοχής σε ρωτούσε: "Ποιος είσαι; Πού πας; Τι θέλεις εδώ;". Αν δεν είχες σημείωμα από τον ΕΛΑΣ Καλλιθέας δεν μπορούσες να περάσεις. Μερικοί θα πουν ότι αυτό ήταν στρατοκρατικό μέτρο κ.λπ., αλλά ήταν υποχρέωσή μας να διαφυλάξουμε τις δυνάμεις μας και τον λαό από τη διείσδυση πρακτόρων του εχθρού. Οσον αφορά την Αστυνομία Πόλεων ας μην ξεχνάμε ότι ήμασταν η μόνη χώρα στην Ευρώπη όπου το ΕΑΜ είχε ισχυρή αντιστασιακή οργάνωση και εκεί. Ο Γιώργης Τσαπόγας ήταν επικεφαλής του ΕΑΜ στην Αστυνομία».
Το φθινόπωρο του 1944 οι Σύμμαχοι κέρδιζαν έδαφος σε όλα τα μέτωπα απέναντι στη χιτλερική Γερμανία στο ευρωπαϊκό έδαφος. Στην Καζέρτα της νότιας Ιταλίας, που είχε πλέον απελευθερωθεί από τους Συμμάχους έγινε μια διάσκεψη όπου συμμετείχαν οι αντιστασιακές οργανώσεις του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ, μαζί με την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση και αντιπροσώπους της βρετανικής πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας.
Στις 26 Σεπτεμβρίου 1944 υπογράφτηκε η συμφωνία της Καζέρτας από όλους τους συμμετέχοντες σε αυτήν, που όριζε ότι «όλαι αι ανταρτικαί ομάδαι αι δρώσαι εν Ελλάδι τίθενται υπό τας διαταγάς της ελληνικής κυβερνήσεως εθνικής ενότητος» στην οποία συμμετείχαν το ΕΑΜ και το ΚΚΕ. «Η ελληνική κυβέρνησις» θα έθετε τις ανταρτικές δυνάμεις «υπό τας διαταγάς του Βρετανού στρατηγού Σκόμπι» που ονομάστηκε από τον ανώτατο συμμαχικό διοικητή της Μεσογείου «ως στρατηγός διοικών τας δυνάμεις εν Ελλάδι». Οσον αφορά την Αθήνα «ουδεμία ενέργεια θ' αναληφθή εκτός υπό τας αμέσους διαταγάς του στρατηγού Σκόμπι».
Επειδή στην ελληνική πρωτεύουσα κυριαρχούσε το ΕΑΜ / ΕΛΑΣ οι Βρετανοί επιχειρούσαν να κατασιγάσουν τους φόβους τους. Την ίδια περίοδο οι σύμμαχοι Ρώσοι διαβεβαίωσαν εγγράφως τον Βρετανό πρεσβευτή στη Μόσχα ότι η ΕΣΣΔ δεν θα στείλει στρατιωτικές δυνάμεις στην Ελλάδα και δεν έχει αντιρρήσεις να σταλούν εκεί βρετανικά στρατεύματα. «Από την πλευρά της ελληνικής Αντίστασης συνολικά -λέει ο Μανώλης Γλέζος- αν σκεφτούμε ότι στην Καζέρτα αναγνωρίστηκε ως επικεφαλής των ενόπλων δυνάμεων της Ελλάδας, περίπου 15 μέρες πριν από την απελευθέρωση, ένας Αγγλος στρατηγός η ανεξαρτησία της χώρας είχε προσωρινά καταργηθεί. Πολλοί κατηγορούν ότι το ΕΑΜ / ΕΛΑΣ επεδίωκε να καταλάβει την εξουσία μετά την αποχώρηση των Γερμανών. Μα την εξουσία την είχε και την παρέδωσε. Το ΚΚΕ πρόσφερε την εξουσία, πώς λοιπόν πήγε να την καταλάβει; Αυτό μοιάζει σχήμα οξύμωρο».
Παρ' όλα τα συμπεφωνημένα της Καζέρτας, οι Βρετανοί φοβούνταν μήπως το ΕΑΜ / ΕΛΑΣ καταλάβει επίσημα την εξουσία.
Ο Βρετανός υπουργός και αργότερα πρωθυπουργός της Βρετανίας Χάρολντ Μακμίλαν, που έφτασε στην Αθήνα λίγες μέρες μετά την «Απελευθέρωση», έγραψε σχετικά: «Αν οι κομμουνιστές είχαν κινηθεί εκείνες τις μέρες θα είχαν πιθανώς καταλάβει την εξουσία. Ευτυχώς για μας περίμεναν έξι εβδομάδες μέχρι ν' αποπειραθούν».
Και ο Βρετανός μυστικός απεσταλμένος στην Ελλάδα, στη διάρκεια της Κατοχής, Κρις Γουντχάους θα τονίσει: «Δεν υπάρχει ικανοποιητική απάντηση λόγου χάρη για τα δύο βασικά αινίγματα του 1944: Αν το ΚΚΕ σκόπευε να καταλάβει δυναμικά την εξουσία, γιατί δεν το αποφάσισε την πιο κατάλληλη στιγμή, όταν αποχωρούσαν οι Γερμανοί; Και αν δεν ήταν αυτός ο αρχικός του σκοπός, τι το έκαμε ν' αλλάξει γνώμη και να το αποφασίσει στην πιο ακατάλληλη στιγμή, τον Δεκέμβρη του 1944;».
Οπως δείχνουν τα μηνύματα και οι προκηρύξεις του ΕΑΜ και του ΚΚΕ αρκετές μέρες πριν από την απελευθέρωση εκαλλιεργείτο στα μέλη και τους οπαδούς τους η φιλική και ειρηνική υποδοχή της κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου -στην οποία άλλωστε συμμετείχαν- όπως και των Αγγλων.
Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι ο ΕΛΑΣ και το ΚΚΕ δεν θα ήθελαν να καταλάβουν και επίσημα την εξουσία, αλλά τουλάχιστον εκείνη την περίοδο συμβάδιζαν με τη γενική ενωτική κατεύθυνση της Αντιχιτλερικής Συμμαχίας.
Σε άρθρο του παράνομου «Ριζοσπάστη» της 3ης Οκτωβρίου 1944 με τίτλο «Ο ΕΛΑΣ στην υπηρεσία των Συμμάχων» τονιζόταν: «Ο εθνικός στρατός του ΕΛΑΣ αναλαμβάνει επίσημα απέναντι στην εθνική κυβέρνηση και τους Συμμάχους το υπέροχο καθήκον της απελευθέρωσης της χώρας και της εξασφάλισης μιας αληθινής τάξης...».
Στις 29 Σεπτεμβρίου ο Μανώλης επισκέφθηκε τη μητέρα του που έμενε στον Βοτανικό στο πατρικό σπίτι. Κοιμήθηκε εκεί και το πρωί ο τοπικός ΕΛΑΣ τον κάλεσε να πάρει μέρος σε μια μάχη με τους Γερμανούς ως «Μεταξουργιώτης» που ήταν. Πήρε μέρος στη μάχη που έγινε κοντά στη Γεωπονική Σχολή.Εκεί έπεσε άρρωστος «με παράτυφο». Ο Γλέζος μεταφέρθηκε μέσα στην Αθήνα, στην οδό Κολοκυνθούς, κοντά στην πλατεία Κουμουνδούρου σε φιλικό σπίτι. Εμεινε εκεί μέχρι τις παραμονές της απελευθέρωσης, οπότε και μεταφέρθηκε στο σπίτι του.
Εκεί άρρωστος, παρακολούθησε από ένα ραδιόφωνο την αναγγελία της απελευθέρωσης της Αθήνας από τον εκφωνητή του κρατικού ραδιοσταθμού. Οι καμπάνες χτυπούσαν σαν να ήταν Ανάσταση. Ο κόσμος έβγαινε στους δρόμους στην «Αθήνα της Αντίστασης, της πείνας και των αγώνων», όπως λέει ο Μανώλης.
Εκεί άρρωστος, παρακολούθησε από ένα ραδιόφωνο την αναγγελία της απελευθέρωσης της Αθήνας από τον εκφωνητή του κρατικού ραδιοσταθμού. Οι καμπάνες χτυπούσαν σαν να ήταν Ανάσταση. Ο κόσμος έβγαινε στους δρόμους στην «Αθήνα της Αντίστασης, της πείνας και των αγώνων», όπως λέει ο Μανώλης.
Δεν ήταν βέβαια μια πραγματική απελευθέρωση. Ηταν μια κατάσταση πολύ καλύτερη από τη γερμανική κατοχή, όμως τα βρετανικά στρατεύματα που άρχισαν να φτάνουν στο ελληνικό έδαφος, εκείνο το φθινόπωρο του 1944, δεν σκόπευαν μόνο στη διασφάλιση του νόμου και της τάξης αλλά παράλληλα ήθελαν να επιβάλουν, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, το πολιτικό καθεστώς που προτιμούσε η βρετανική ηγεσία για την Ελλάδα. Ηταν μια «Απελευθέρωση».
«Σε μία ώρα θα καταλαμβάναμε την Αθήνα»
Αναθυμούμενος το παρελθόν, ο Σπύρος Α. Κωτσάκης (Νέστορας), καπετάνιος του Α' Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ στην Αθήνα αφηγείται:
«Πέμπτη 12 Οκτώβρη. Από νωρίς βρισκόμαστε στα γραφεία του Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ στην Αθήνα και παίρνουμε αναφορές από τις μονάδες μας. Οι Γερμανοί όλη τη νύχτα έφευγαν μαζικά τώρα. Και από την αρτηρία της Ιεράς Οδού κι από τα βόρεια προάστια.
Ολη τη νύχτα άδειαζαν καταυλισμούς αποθήκες, ιδρύματα, υπηρεσίες, γραφεία. Καίνε χαρτιά. Φεύγουν. Οι συνοικίες κι οι συνοικισμοί - μαχόμενες μονάδες το έχουν πάρει χαμπάρι και βρίσκονται στο πόδι από τα χαράματα. Τμήματά μας έχουν ακροβολιστεί μέχρι τους πλαϊνούς δρόμους του κέντρου. Σύνταγμα - Ομόνοια.
Γύρω στις 10 το πρωί αγγελιοφόρος φέρνει την είδηση ότι οι Γερμανοί κατέβασαν τη σημαία τους από την Ακρόπολη. Και σε λίγο άλλοι: οι Γερμανοί κατέθεσαν στεφάνι στον Αγνωστο Στρατιώτη. "Είμαστε στρατός ιπποτικός", θέλουν να πουν μ' αυτή τη χειρονομία τους. Ομως οι "Ιππότες" καθώς έφευγαν πυροβόλησαν και σκότωσαν άοπλους ανθρώπους στην Ομόνοια και στο τέρμα Ιπποκράτους.
Εφταναν συνεχώς και καινούργιοι αγγελιοφόροι. Οι συνοικισμοί και οι γειτονιές ξεχύθηκαν στο κέντρο. Συγκεντρώνονται πάνδημα στις δικές τους κεντρικές πλατείες κι από κει ποτάμια κατεβαίνουν μ' ένα πρωτόφαντο ξέσπασμα χαράς. Αγκαλιάζονται, φιλιούνται, τραγουδάνε, χορεύουν, φωνάζουν συνθήματα. Ανεμίζουν κόκκινες κι ελληνικές σημαίες. Σηκώνουν πλακάτ. Ξεπετάγονται φλογεροί ρήτορες. Η Πανεπιστημίου, η Σταδίου, το Σύνταγμα και η Ομόνοια, μια λαοθάλασσα.
Σύνδεσμοί μας αξιωματικοί με τα σήματα του ΕΛΑΣ που ξεκίνησαν να πάνε στις μονάδες των ανατολικών και νότιων συνοικιών, χάθηκαν μέσα σ' αυτή τη λαοθάλασσα. Τους άρπαξε ο κόσμος, τους σήκωνε ψηλά στα χέρια και τους έπαιρνε μαζί του στη διαδήλωση. Αναγκαστήκαμε να τους στέλνουμε από την άλλη πλευρά του Λυκαβηττού.
Η Αθήνα λευτερώνονταν με πολύ λίγες ζημιές. Η σοβαρότερη, το κάψιμο του Πυριτιδοποιείου. Πολλά εργοστάσια ελαφράς βιομηχανίας, εγκαταστάσεις και αποθήκες, τα γλιτώσαμε με παρεμβάσεις μας. Του Λαναρά, γεμάτο άσπρα και μπλε τόπια, μάλλινα στρατιωτικά υφάσματα και κουβέρτες. Τ' άσπρα τα έστελναν στο Ανατολικό Μέτωπο για να μην ξεχωρίζουν στο χιόνι. Το εργοστάσιο του Μαλτσινιώτη το πήραμε δυο φορές μ' επιχείρηση, και βρήκαμε άφθονο υλικό. Ντύθηκαν και ποδέθηκαν πολλοί ΕΛΑΣίτες.Η μεγάλη έγνοια μας όμως είναι ο Πειραιάς. Το λιμάνι, τα μεγάλα εργοστάσια, η Ηλεκτρική, κύρια, έχουμε μιλήσει πολλές φορές με τη διοίκηση του 6ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ Πειραιά, Ν. Κεπέση και Σ. Κύβελο. Και οι προσπάθειές τους σημείωσαν εξαιρετική επιτυχία. Κατάφεραν να επισημάνουν το δίκτυο υπονόμευσης του λιμανιού με φρεάτια, μ' εκρηκτικά και κεντρική ηλεκτρική πυροδότηση».
«Σήμερα 13 Οκτώβρη -συνεχίζει στο ημερολόγιό του ο Σπύρος Κωτσάκης- ήτανε να γίνει δοξολογία στη Μητρόπολη και πανηγυρική εκδήλωση για την απελευθέρωση στο κέντρο της Αθήνας. Αναβλήθηκε για αύριο για να κρατηθεί πένθος για τους νεκρούς της μάχης της Ηλεκτρικής. Στις γειτονιές οι καμπάνες χτυπάνε πένθιμα. Με διαταγή μας κανονίσαμε τη συμμετοχή του ΕΛΑΣ στην εκδήλωση.Σαν λαϊκός στρατός πειθαρχημένος και δοκιμασμένος, έχει μεγάλη οργανωτική πείρα, κύρος και αίγλη. Αυτές τις ημέρες και ώρες αναμφισβήτητα κυριαρχεί στην Αθήνα. Εχει δύναμη 23.150 άνδρες, από τους οποίους 6.000 περίπου ελαφρά οπλισμένοι με πολεμικά όπλα κι άλλες 3.000 με πιστόλια και περίστροφα. Μπορούσε, αν έπαιρνε εντολή, να καταλάβει σε μία ώρα το κέντρο και όλη την Αθήνα.Η παναθηναϊκή λαϊκή εκδήλωση στο κέντρο της Αθήνας στις 14 Οκτώβρη είναι η μεγαλύτερη που γνώρισε μέχρι σήμερα. Η φάλαγγα των βόρειων συνοικιών έπιανε από την πλατεία Αγάμων μέχρι το Σύνταγμα και των νότιων από τον Αγιο Σώστη μέχρι τον Εθνικό Κήπο. Μαζί με την ΕΑΜική αδούλωτη Αθήνα σήμερα διαδηλώνουν και οι εθνικιστικές οργανώσεις. Στο απέραντο δάσος των σημαιών και των ΕΑΜικών πλακάτ και συνθημάτων, τόπους τόπους ξεχωρίζει και κανένα "Ζήτω η Μεγάλη Ελλάδα", ΕΔΕΣ, ΠΕΑΝ "Ιερή Ταξιαρχία".
Καθώς τ' αυτοκίνητο του Σώματος προχωράει δύσκολα προς τη Μητρόπολη για τη δοξολογία, κοντά στην εκκλησία τέτοιες ομάδες Χιτών και εθνικοφρόνων που έχουν πιάσει από νωρίς το χώρο, το αναγνώρισαν από τη σημαιούλα του Σώματος που είχε μπροστά και προκλητικά μας φωνάζουν ρυθμικά κινώντας απειλητικά τα χέρια: «-Σόφια, Σόφια, Σόφια: Κατοχή- Σόφια - Μόσχα: Κατοχή». Η Μητρόπολη γεμάτη κόσμο. Μαύρα επίσημα ρούχα και μεγάλες στρατιωτικές στολές. Πού ήταν όλος αυτός ο μπιχλιμπιδωτός κόσμος στην Κατοχή; Τώρα πόζαρε κι έπαιρνε επίσημα τη θέση του σαν ηγεσία του έθνους εδώ μέσα. Και να μας κοιτάνε τους ΕΛΑΣίτες όλοι εχθρικά αλλά και σαν απορημένοι. Στο στιλ: Τι θέλουν αυτοί εδώ;
Ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός πελώριος στην Ωραία Πύλη ψέλνει βροντερά τον ειδικό δοξαστικό ύμνο που έχουν συνθέσει για την περίσταση στη γλώσσα του: Μερίς του λαού περιεβλήθη σχοινίον - Ημείς δε αυτοί περιυβρίσθημεν...
Τελειώνοντας η λειτουργία, συνθήματα: "Ζήτω η Μεγάλη Ελλάδα", φώναζαν μερικοί και κάποιος "Ζήτω ο βασιλεύς". Δεξιά μας βρίσκονταν ο Γιάννης Ιωαννίδης, ο Φάνης, ο Β. Μαρκεζίνης, κι αρχίζουν να φωνάζουν μαζί ρυθμικά «Ζήτω το ΕΑΜ - ΚΚΕ - Λαοκρατία».Τα συνθήματα αυτά τα πήραν κι οι όξω και κυριάρχησαν στην Πλατεία. Σίγουρα αλλιώτικα τη φανταζόμασταν στη διάρκεια της Κατοχής τη δοξολογία της Απελευθέρωσης».
Από τη Μητρόπολη ο κόσμος προχώρησε και ενώθηκε με τη συγκέντρωση που οργανώθηκε στην Πλατεία Συντάγματος, όπου μίλησαν τρεις υπουργοί της ελληνικής κυβέρνησης εθνικής ενότητας, ο Ζεύγος που εκπροσωπούσε το ΚΚΕ και δύο στενοί συνεργάτες του πρωθυπουργού Γ. Παπανδρέου, ο Τσάτσος και ο Μανουηλίδης.
«Ο Ζεύγος -αναφέρει ο Κωτσάκης- μίλησε για τη μεγάλη νίκη και τη λευτεριά. Για τη συμβολή του ελληνικού λαού. Πουθενά, ούτε στο Ανατολικό Μέτωπο ο Κόκκινος Στρατός ούτε σε άλλα μέτωπα οι Σύμμαχοι, δεν συνάντησαν Ελληνες να πολεμάνε στο πλευρό του Αξονα. Κατάγγειλε τους κρυπτοφασίστες που προσπαθούν να διασπάσουν την ενότητα και την αδελφοσύνη μας και να ρίξουν το λαό στην παλιά σκλαβιά. Χαιρέτισε τα πρώτα τμήματα της συμμάχου Αγγλίας που ξανάρθαν στην Ελλάδα.
Μετά το τέλος των ομιλιών άρχισε η μεγάλη παρέλαση του λαού και των οργανώσεών του μπροστά στον Αγνωστο Στρατιώτη.
Ολη την τεράστια παρέλαση πλαισίωναν τμήματα του ΕΛΑΣ με ένοπλους αλλά και άοπλους μαχητές. Η εμφάνισή τους προκαλεί τον παλλαϊκό ενθουσιασμό, θερμά χειροκροτήματα και συντονισμένα συνθήματα ΕΑΜ-ΕΠΟΝ-ΕΛΑΣ. Το πρωί αποβιβάστηκαν στο Πασαλιμάνι τα πρώτα αγγλικά τμήματα, μαζί τους και ελληνικά, του "Ιερού Λόχου". Τη νύχτα έφτασαν στην Αθήνα και τα υπόλοιπα του βρετανικού αποσπάσματος Τζέλικο.
Ο κόσμος τους υποδέχεται εγκάρδια σαν συμμάχους. Οι εφημερίδες τους ονομάζουν "ελευθερωτές". Οι εκπρόσωποι της κυβέρνησης και ο στρατιωτικός διοικητής της Αθήνας Π. Σπηλιωτόπουλος ζητούν από το λαό να τους προσφέρει κρεβάτια και κουβέρτες. Οι εθνικόφρονες έξαλλοι. Ευνοϊκότερες τώρα οι συνθήκες γι' αυτούς...».
Η Απελευθέρωση της Αθήνας φέρνει στην επιφάνεια και τις έντονες εσωτερικές αντιθέσεις. Η μια πλευρά στηρίζει τις ελπίδες για την επικράτησή της στους Βρετανούς, η άλλη πλευρά, η ΕΑΜική, προσπαθεί να προσελκύσει το ενδιαφέρον των Σοβιετικών, που τους θαυμάζει για τον αγώνα τους εναντίον της Γερμανίας και που βρίσκονται δίπλα στα ελληνικά σύνορα.
Αντιπροσωπείες του ΕΑΜ επισκέπτονται τον στρατάρχη Τολμπούχιν στη Βουλγαρία αλλά εκείνος έχει αυστηρές εντολές να μην προχωρήσουν τα σοβιετικά στρατεύματα στο ελληνικό έδαφος. Οι ενδοελληνικές αντιθέσεις θ' ακολουθήσουν τη γνωστή τους πορεία.
«Λίγες οι στιγμές εθνικής ενότητας»!
Ο Αναστάσης Πεπονής έζησε ως φοιτητής την απελευθέρωση της Αθήνας από την ξενική κατοχή τον Οκτώβρη του 1944.
Είχε ενεργό συμμετοχή στον παράνομο αντιστασιακό Τύπο και σε άλλες εκδηλώσεις. Εχει μεγάλο ενδιαφέρον η προσωπική μαρτυρία του πρώην υπουργού Πεπονή γιατί δεν ανήκε τότε στην αριστερή ΕΠΟΝ (Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων) που κατά γενική ομολογία ήταν η ισχυρότερη οργάνωση νεολαίας της περιόδου της Κατοχής. Ο Πεπονής εξέφραζε τη δημοκρατική πτέρυγα στον Εθνικό Σύνδεσμο Ανωτάτων Σχολών (ΕΣΑΣ) που συναποτέλεσαν τα σπουδαστικά τμήματα διάφορων μικρών «μπλε οργανώσεων» που είχαν έναν αντίπαλο χαρακτήρα προς το ΕΑΜ και την ΕΠΟΝ.
Είχε ενεργό συμμετοχή στον παράνομο αντιστασιακό Τύπο και σε άλλες εκδηλώσεις. Εχει μεγάλο ενδιαφέρον η προσωπική μαρτυρία του πρώην υπουργού Πεπονή γιατί δεν ανήκε τότε στην αριστερή ΕΠΟΝ (Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων) που κατά γενική ομολογία ήταν η ισχυρότερη οργάνωση νεολαίας της περιόδου της Κατοχής. Ο Πεπονής εξέφραζε τη δημοκρατική πτέρυγα στον Εθνικό Σύνδεσμο Ανωτάτων Σχολών (ΕΣΑΣ) που συναποτέλεσαν τα σπουδαστικά τμήματα διάφορων μικρών «μπλε οργανώσεων» που είχαν έναν αντίπαλο χαρακτήρα προς το ΕΑΜ και την ΕΠΟΝ.
«Προτάσσαμε», αναφέρει ο Πεπονής, «το σύνθημα της "Μεγάλης Ελλάδας", όχι τόσο με τη μεταξική έννοια, όσο "με την αγνότητα της νεανικής ψυχής", στο οποίο η ΕΠΟΝ ανταπαντούσε με το σύνθημα "Λαοκρατία"».
Ο ΕΣΑΣ, μια αρκετά μικρή οργάνωση, σε σύγκριση με τις δυνάμεις της ΕΠΟΝ, δεν είχε μεγάλο διάστημα ζωής, αφού λίγο μετά την απελευθέρωση διασπάστηκε ανάμεσα στους αντιμοναρχικούς-δημοκράτες όπως ήταν ο Πεπονής και τους φιλο-μοναρχικούς. Βέβαια, όλα αυτά συνέβαιναν σε μια άλλη Αθήνα διαφορετική από τη σημερινή, τόσο από πολεοδομική όσο και από την άποψη της ψυχοσύνθεσης των ανθρώπων. Οπως θυμάται ο Πεπονής, η Αθήνα ήταν γεμάτη μονοκατοικίες, διπλοκατοικίες ή τριπλοκατοικίες που κάθε όροφος είχε τη δική του είσοδο. Οι τσιμεντένιες πολυκατοικίες ήταν ελάχιστες, κυρίως στο Κολωνάκι. Τα μικρά σπίτια είχαν αυλές που επέτρεπαν με τη σειρά τους τη λειτουργία της γειτονιάς. Οι σχέσεις με τους γείτονες ήταν στενές, γεγονός που δημιουργούσε ένα κλίμα κοινωνικής αλληλεγγύης, κάτι που δεν συμβαίνει σήμερα καθώς τώρα οι άνθρωποι, όπως λέει και ο Ευγένιος Ιονέσκο, συναντώνται τυχαία σ' ένα πάρκο.
Εκεί στην πλατεία Θάσου, στην Κυψέλη, ο Πεπονής μαζί με γείτονες, φίλους και φίλες, είχαν φτιάξει και τη δική τους μικρή οργάνωση, περιμένοντας με αγωνία και προσμονή το τέλος της ξενικής κατοχής.
«Τη νύχτα της 11ης Οκτωβρίου 1944», αφηγείται ο Πεπονής, «κοιμήθηκα στο σπίτι μου. Κάτι είχε ακουστεί ότι οι Γερμανοί θα εκκένωναν την πόλη την επομένη, αλλά τα ίδια είχανε πει και την προηγούμενη, τα ίδια και την πιο πριν. Για μέρες περιμέναμε την κάθε αυριανή, να κόψει τον χρόνο στα δύο. Ξύπνησα το πρωί της άλλης και πήρα με τα πόδια τον δρόμο για το Πολυτεχνείο ανύποπτος. Η χαρμόσυνη είδηση έφτασε στ' αυτιά μου από διαβάτες, μπαλκόνια και παράθυρα, καθώς προχωρούσα: "Φεύγουνε - Φεύγουνε!". Ναι φεύγανε. Καθώς βγήκα στην Πατησίων αντίκρισα τις πρώτες σημαίες να ξεπροβάλλουν σε σπίτια και μαγαζιά -σημαιοστολισμός μεγάλης χαράς, χωρίς διαταγή. Στάθηκα για λίγο ακίνητος, σκέφτηκα τον φίλο μου Τάκη Καπράλο που είχε σκοτωθεί σε μάχη με τους Γερμανούς. Υστερα προχώρησα προς το Πολυτεχνείο τρέχοντας. Μέσα σε λίγη ώρα καμάρωναν στο εσωτερικό προαύλιο του Πολυτεχνείου οι σχηματισμοί του ΕΣΑΣ. Η στρατιωτική εκπαίδευση του Κώστα Λιάσκα μάς είχε προετοιμάσει, χωρίς να το έχουμε σκεφτεί, για τις λαϊκές παρελάσεις της απελευθέρωσης. Περάσαμε περιβραχιόνια με τα αρχικά του Συνδέσμου: μερικοί στις ζώνες τους είχαν πιστόλια έτσι που να φαίνονται. Η οπλοφορία, δικαίωμα. Θυμάμαι ν' ανεβαίνουν απ' την Ομόνοια προς τη Σταδίου τα τελευταία γερμανικά αυτοκίνητα· ο κόσμος τα συνόδευε με αποδοκιμασίες. Ενας Γερμανός πυροβόλησε στον αέρα. Αρχισαν να εμφανίζονται στους δρόμους τα πρώτα πανό οργανώσεων. Πιο πολύ ΕΑΜ, ΕΛΑΣ, ΕΠΟΝ. Από κοντά του ΚΚΕ. Μα και οι πρώτες περίπολοι από αστυφύλακες με αυτόματο κρεμασμένο απ' τον ώμο. Ο κόσμος τους χειροκροτούσε όλους -και τους αστυφύλακες. Ο λαός ξαναζούσε φωναχτά, με νικητήριες κραυγές και τραγούδια, την ενότητα, τη βουβή των πρώτων ημερών της Κατοχής. Στο πανεπιστήμιο τι γίνεται; Πηγαίνομε στο κεντρικό κτίριο, φτάνομε στα Προπύλαια. Η ΕΠΟΝ κυριαρχεί. Εχουν καταλάβει την αίθουσα τελετών, εκφωνούν λόγους. Μας προτείνουνε να μπούμε να μιλήσουμε με τη σειρά μας, κάπως σαν φιλοξενούμενοι που μας κάνουν παραχώρηση. Αρνιόμαστε και φεύγουμε. Η νύχτα της μέρας εκείνης βρήκε τον κόσμο των σπουδαστών να κρατάει τις αποστάσεις του. Εμείς στο Πολυτεχνείο. Εκείνοι στο πανεπιστήμιο. Δεν αισθανόμασταν εχθρικοί, αλλά μέναμε χωρισμένοι. Τα ξενοδοχεία όλα στη Σταδίου και στην Πανεπιστημίου είχαν καταληφθεί από οργανώσεις. Την άλλη μέρα ή τη μεθεπόμενη της απελευθέρωσης έπιασε και ο ΕΣΑΣ ένα ξενοδοχείο στην κάτω γωνιά Σταδίου και Χαυτείων. Το Πολυτεχνείο έμενε δικό μας με παράρτημά του την Casa d' Italia, μα οι πανεπιστημιακοί προτιμούσαμε τώρα το ξενοδοχείο. Τα κεντρικότερα και πιο κατάλληλα κτίρια τα είχε καταλάβει το συγκρότημα του ΕΑΜ. Στην πλατεία Συντάγματος, στην οδό Οθωνος, είχαν εγκατασταθεί τα γραφεία του ΚΚΕ. Το ΕΑΜ και η ΕΠΟΝ στο κτίριο της Ηλεκτρικής, στην οδό Κοραή. Οι διαδηλώσεις συνεχίζονταν καθημερινά. Κυριαρχούσαν τα συνθήματα τα ΕΑΜικά. Το Κάπα Κάπα Εψιλον, τα σφυροδρέπανα, το κόκκινο χρώμα και τα άλλα σχετικά πυκνώνανε. Μια πρώτη δοξολογία έγινε στη μητρόπολη Σάββατο ή Κυριακή. Χοροστατεί ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός. Ηταν εκεί το πρώτο κλιμάκιο υπουργών της κυβέρνησης εθνικής ενότητας που είχε φτάσει μέρες πριν, ο Ζεύγος του ΚΚΕ και ο Θεμιστοκλής Τσάτσος μαζί με τον Φίλιππο Μανουηλίδη. Ημασταν εκεί όλοι, εκπρόσωποι οργανώσεων μεγάλων και μικρών. Είναι οι μεγάλες ώρες που διαρκέσανε λίγο. Υστερα προχωρήσαμε προς τον Αγνωστο Στρατιώτη. Με τον Κώστα Φάκα, εκείνον ως εκπρόσωπο του Πολυτεχνείου, καταθέτουμε το στεφάνι του ΕΣΑΣ. Το επόμενο σημαντικό γεγονός που περιμέναμε ήταν η άφιξη του πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου που θα ύψωνε τη σημαία στην Ακρόπολη και θα μιλούσε προς τον λαό στην πλατεία Συντάγματος. Αντιμετωπίστηκε η συντονισμένη παρουσία του όγκου των οργανώσεων και του ΕΣΑΣ στην πλατεία, η έγκαιρη κατάληψη κάποιων θέσεων για να μην εκπροσωπείται ο λαός της Αθήνας αποκλειστικά και μόνο από την επιδέξια οργανωμένη πλημμυρίδα του ΕΑΜ. Στις 18 Οκτωβρίου ο Γ. Παπανδρέου αποβιβάσθηκε απ' το θωρηκτό «Αβέρωφ», ανέβηκε στην Ακρόπολη, ύψωσε τη σημαία και από εκεί κατευθύνθηκε στο Σύνταγμα. Τον υποδέχθηκε μια απέραντη ανθρωποθάλασσα κυριαρχημένη απ' τα συνθήματα, τα πανό και τις σημαίες του ΕΑΜ, που ανεμίζανε πυκνά πυκνά. Για την ομιλία εκείνη του Γεωργίου Παπανδρέου είχαν λεχθεί πολλά επειδή είχε πει, απαντώντας στην επίμονη πρόκληση του ΕΑΜικού πλήθους, εκείνο το "...Πιστεύομεν εις την Λαοκρατίαν, αλλά Λαοκρατία σημαίνει...". Ο διάλογος ανάμεσα στον πρωθυπουργό και στο τμήμα του λαού που είχε οργανωμένα κατακλύσει τον μείζονα χώρο δεν ήταν φιλικός. Το πλήθος εκείνο είχε καθοδηγηθεί να μην είναι ακροατήριο αλλά να επιβάλει τα συνθήματα της παράταξής του. Και ο Παπανδρέου τα έβγαλε πέρα. Μαγνητόφωνα εκείνα τα χρόνια δεν υπήρχαν. Και είχε γίνει μια εγγραφή σε μαλακό δίσκο. Οταν το 1964 ως υπεύθυνος του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας (Ε.Ι.Ρ.) μετά τη νίκη της Ενωσης Κέντρου, καταπιάστηκα με την εκπόνηση των πρώτων προγραμμάτων για να γιορταστεί και να τιμηθεί η Αντίσταση, έμαθα πως ο δίσκος είχε εξαφανισθεί. Χάθηκε έτσι ένα πολύτιμο ιστορικό ντοκουμέντο, η ηχητική συντήρηση της μέρας εκείνης και η πλήρης απόδειξη του τι ακριβώς αλλά και πώς είχε ειπωθεί εκείνη τη σημαδιακή μέρα του 1944 από τον Γ. Παπανδρέου στο Σύνταγμα».
Η πορεία προς τον Κόκκινο Δεκέμβρη!
Την ημέρα της απελευθέρωσης της Αθήνας οι μάχες με τους γερμανούς συνεχίζονταν. Οι γερμανοί είχαν παγιδεύσει με εκρηκτικά βιομηχανικές και λιμενικές εγκαταστάσεις της Αθήνας και του Πειραιά και ο ΕΛΑΣ της Αθήνας προσπαθούσε να αποτρέψει τις εκρήξεις. Πραγματοποιήθηκαν σκληρές μάχες και οι έλληνες μαχητές κατάφεραν να σταματήσουν πολλές από τις καταστροφές που ετοίμαζαν οι ναζί. Αξίζει να αναφέρουμε από τις επιτυχίες του ΕΛΑΣ, τη διάσωση του εργοστασίου ηλεκτρισμού στο Κερατσίνι καθώς και τη ματαίωση της καταστροφής μεγάλου μέρους του λιμανιού του Πειραιά. Όπως επίσης τεράστιας σημασίας ήταν η αποτροπή της ανατίναξης του φράγματος του Μαραθώνα.
Αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα, ο ΕΛΑΣ κυνήγησε τους Γερμανούς απελευθερώνοντας μια σειρά πόλεις (Θήβα, Λιβαδειά, Μέτσοβο, Λαμία, Καλαμπάκα, Βόλο κ.α.) σώζοντας πολλούς από τους κατοίκους τους. Στα στενά των Τεμπών και της Κατάρας οι απώλειες των γερμανών ήταν τεράστιες. Τα στενά αυτά έγιναν κυριολεκτικά αδιάβατα για τους αποχωρούντες κατακτητές.
Αλλά και μέσα στην Αθήνα, οι εκδηλώσεις του οπλισμένου λαού ήταν τέτοιες που φαινόταν ότι δεν υπάρχει άλλος κυρίαρχος εκτός από το λαό. Η υπεροχή του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ήταν συντριπτική και η επικράτησή του πλήρης. Οι ένοπλες αντιΕΑΜικές δυνάμεις ήταν ελάχιστες. «άνδρες της Αστυνομίας και της Χωροφυλακής..., άνδρες της "Χ", και άλλων "εθνικών οργανώσεων", ...200 αξιωματικοί και άνδρες της ΣΣΑ, ...400 βρετανοί στρατιώτες της ταξιαρχίας των αλεξιπτωτιστών, ...στις 15 Οκτώβρη είχε συγκεντρωθεί στην Αθήνα μια αγγλική ταξιαρχία...» (Γασπαρινάτος, Α, 76).
Η αντίδραση όμως ήξερε πολύ καλά πώς να παίξει το παιχνίδι της. Εχοντας στο χέρι τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας και με μια ηγεσία του ΕΑΜ και του ΚΚΕ που ταλαντευόταν, ο αστικός πολιτικός κόσμος γρήγορα θα ανακτούσε το χαμένο έδαφος.
Πολύ χαρακτηριστική είναι η συνομιλία του Καφαντάρη (παλιός πολιτικός) με αστούς πολιτικούς, που με πανικό τού εξέθεταν την κατάσταση τις πρώτες μέρες της απελευθέρωσης. Αυτός, γνώστης της κατάστασης στην ηγεσία του ΚΚΕ και του ΕΑΜ τους έλεγε: «Ησυχάστε. Τίποτε περίεργο δε γίνεται. Ο λαός εκφράζει την ευγνωμοσύνη του στους ελευθερωτές του. Ευτυχώς για μας οι ηγέτες του είναι τόσο αφελείς, που μόνοι τους θα μας προσφέρουν την εξουσία και θα ξαναπάρουν το δρόμο προς τις φυλακές και τα ξερονήσια, όπου βολεύονται καλύτερα». (Χατζής, Δ, 40)
Στις 15 Οκτώβρη η αντίδραση έκανε μια προσπάθεια να ανατρέψει την κατάσταση. Προγραμματίστηκε διαδήλωση «εθνικοφρόνων» με κατεύθυνση προς την Ομόνοια. Όμως ο λαός ανταποκρίθηκε σε κάλεσμα του ΕΑΜ για συγκέντρωση την ίδια μέρα, με αποτέλεσμα η Αθήνα να πλημμυρίσει από πολλαπλάσιους υποστηριχτές του ΕΑΜ. Μια ομάδα από Χίτες του Γρίβα (πρώην συνεργάτες των Γερμανών) που ήταν κρυμμένοι σε ξενοδοχείο της Ομόνοιας, πυροβόλησαν πάνω σε τμήμα της διαδήλωσης του ΕΑΜ με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 7 και να τραυματιστούν πολλοί περισσότεροι. Ο λαός απάντησε άμεσα. Εκατοντάδες πατριώτες περικύκλωσαν το ξενοδοχείο και απείλησαν να το κάψουν. Μόνο με την παρέμβαση του Β. Μπαρτζιώτα (!) (μέλους του ΠΓ του ΚΚΕ) τα πνεύματα ηρέμησαν και οι φονιάδες σώθηκαν. Μετά από λίγο ήρθαν αγγλικά άρματα και φυγάδευσαν τους Χίτες.
Στις 18 Οκτώβρη του 1944 ο Γ. Παπανδρέου μαζί με τον Σκόμπι, τον άγγλο υπουργό εξωτερικών Ρέτζιναλντ Λίπερ και τον αρμόδιο υπουργό για θέματα της Μεσογείου Μακ Μίλαν (μετέπειτα πρωθυπουργό της Αγγλίας) αποβιβάζονται στον Πειραιά και κινούνται οδικώς για το ξενοδοχείο της Μεγάλης Βρετανίας. Το ξενοδοχείο αυτό θα γινόταν και το κέντρο των αποφάσεων της κυβέρνησης για την επόμενη περίοδο. Μεγάλη εντύπωση έκαναν στον Μακ Μίλαν τα συνθήματα του ΕΑΜ στους δρόμους της Αθήνας. Μάλιστα, με ειλικρίνεια, εξομολογήθηκε σε τηλεγράφημά του στο Φόρειν Οφις, ότι το ΕΑΜ θα κερδίσει τις εκλογές και το παρομοίασε με «δάσος από επαναστατικά πανό».
Ο παμπόνηρος Μακ Μίλαν, που έπαιξε ίσως το σημαντικότερο ρόλο στη συμφωνία της Καζέρτας, είχε καταλάβει ότι, αν τα πράγματα στην Ελλάδα εξελίσσονταν ομαλά τότε η Αγγλία θα έχανε το παιχνίδι. Στα απομνημονεύματά του αναφέρει: «Στις 12 Οκτώβρη..., εάν είχαν ενεργήσει εκείνη την ημέρα με κοινή προσπάθεια σ’ ολόκληρη τη χώρα, οι κομμουνιστές μπορεί να είχαν καταλάβει την εξουσία». (Γασπαρινάτος, Α, 77, 78).
Την ίδια μέρα πραγματοποιήθηκε η ιστορική ομιλία του Γ. Παπανδρέου στο λαό της Αθήνας. Όπως περιγράφουν πολλοί που παρακολούθησαν το γεγονός, όλη η ομιλία ήταν μια συνεχής αντιπαράθεση του Παπανδρέου με το λαό και τα «χωνιά». Σε κάθε προσπάθειά του να περιγράψει την μετακατοχική διακυβέρνηση ο λαός απαιτούσε ισότητα, λαοκρατία, τιμωρία των δοσίλογων, λαϊκή δικαιοσύνη. Ολοι ενοχλήθηκαν από τη δυναμική παρουσία του λαού και κυρίως οι Αγγλοι. Ο Θ. Χατζής περιγράφει: «Ανήσυχος ο Παπανδρέου, σκουπίζοντας το ιδρωμένο πρόσωπό του, γυρίζει ικετευτικά προς το μέρος του Ζέβγου και του Ιωαννίδη. Ο Ζέβγος κάνει χειρονομίες στο λαό και απαιτεί ησυχία, για λίγο όμως. Και πάλι ο λαός ζητά λαοκρατία. Αντηχεί το τραγούδι "Το ‘χουμε γράψει βαθιά μεσ’ την καρδιά μας, λαοκρατία και όχι βασιλιά". Τα "χωνιά", οι τηλεβόες της κατοχής, διακόπτουν συνεχώς τον Παπανδρέου. Ο Σκόμπι δείχνει φανερό εκνευρισμό και τότε ακούστηκε να λέει στον επιτελάρχη του: Πρέπει να τελειώνουμε μ’ αυτόν τον όχλο». (Χατζής, Δ, 50)
Ο Παπανδρέου που ήξερε ότι έπρεπε πάση θυσία να κρατήσει την εξουσία, αναγκάστηκε να υποσχεθεί τα πάντα. Και Λαοκρατία και Δικαιοσύνη, πάντα όμως με τη βοήθεια των «σύμμαχων», οι οποίοι ήταν οι «απελευθερωτές» της Ελλάδας (!!) και προς τους οποίους έλεγε ότι «...εκφράζωμεν την βαθύτατην ευγνωμοσύνην του Εθνους».
Τον Οκτώβρη του ’44 είχε δημιουργηθεί στην Ελλάδα μια περίεργη κατάσταση. Υπήρχαν δύο πόλοι εξουσίας. Από τη μια μεριά ο οπλισμένος λαός με τις οργανώσεις του, που είχε αρχίσει να οικοδομεί τη λαϊκή εξουσία κυρίως στην ύπαιθρο, αλλά και σε σημαντικά τμήματα των μεγάλων πόλεων και από την άλλη η αντίδραση, με τη στήριξη των αγγλικών αρμάτων και των πρώην συνεργατών των ναζί, να ελέγχουν ένα πολύ μικρό μέρος στο κέντρο της Αθήνας και να προσπαθούν να αφοπλίσουν το λαό, να τον βάλουν και πάλι στη γωνία. Ηταν μια κατάσταση δυαδικής εξουσίας.
Ο Λένιν το 1917 περιέγραφε την αντίστοιχη κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στην προεπαναστατική Ρωσία: « Η πιο αξιοσημείωτη ιδιομορφία της επανάστασής μας βρίσκεται στο ότι δημιουργήθηκε μια δυαδική εξουσία. ...πηγή της εξουσίας ...είναι η άμεση πρωτοβουλία των λαϊκών μαζών από τα κάτω, ...αντικατάσταση της αστυνομίας και του στρατού, που είναι θεσμοί αποσπασμένοι από το λαό και αντίθετοι προς το λαό, με τον άμεσο εξοπλισμό του λαού» (Απάντα Λένιν, τόμος 24, σελ. 20-21, 4η ρωσική έκδοση).
Η κατάσταση στην Ελλάδα, τον Οκτώβρη του 1944, δε διέφερε και πολύ από αυτή που περιέγραφε ο Λένιν για την Ρωσία στις αρχές του 1917. Η διαφορά ήταν στις διαθέσεις της ηγεσίας του λαού. Αν και ήταν πλέον ολοφάνερο ότι οι Αγγλοι ήθελαν να επιβάλουν νέα κατοχή στην Ελλάδα, το ΠΓ του ΚΚΕ καλωσόριζε τους Αγγλους λέγοντας: «...ο λαός μας, κάτω από τις σημαίες του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, με ενθουσιασμό χαιρέτησε και φιλοξενεί τμήματα των ενόπλων δυνάμεων των συμμάχων... τα γενναία τέκνα της φιλελεύθερης και συμμάχου Μεγάλης Βρετανίας...» («Θέσεις της ΚΕ της ΟΜΛΕ για τα 56 χρόνια από την ίδρυση του ΚΚΕ», Ιστορικές Εκδόσεις, σελ. 29).
Δεν ήταν λίγοι όμως και αυτοί που διαφωνούσαν με τη στάση αυτή του ΚΚΕ. Ο Βελουχιώτης πρότεινε σχέδιο για την κατάληψη της Αθήνας μέσα στο Νοέμβρη με σκοπό να δημιουργηθεί «τετελεσμένο γεγονός και ευνοϊκή κατάσταση για το κίνημα», αλλά οι απόψεις του αγνοήθηκαν εντελώς από την ηγεσία.
Η κυβέρνηση του Παπανδρέου, με την αμέριστη συμπαράσταση των Αγγλων ιμπεριαλιστών όχι μόνο δεν ικανοποίησε τα παλλαϊκά αιτήματα για ισότητα, λαοκρατία και κοινωνική δικαιοσύνη αλλά με κάθε τρόπο προσπάθησε να παραμερίσει το λαό, να τον αφοπλίσει και να προχωρήσει στο χτίσιμο του αστικού κράτους. Ο Γ. Παπανδρέου, από την εποχή του Λιβάνου ακόμη, δεν έκρυβε αυτές του τις επιδιώξεις. Στις 13/7/1944, λίγες εβδομάδες μετά τη Διάσκεψη του Λιβάνου- παρόλο που υποτίθεται ότι εξέφραζε, ως πρωθυπουργός, την κυβέρνηση "εθνικής ενότητας" - σε συνάντησή του με τον υπαρχηγό του ΕΔΕΣ, Κ. Πυρομάγλου, ρωτούσε τον τελευταίο αν ο ΕΔΕΣ είναι σε θέση να διαλύσει τον ΕΛΑΣ. Η απάντηση του Πυρομάγλου δεν τον ικανοποίησε. Και ο Γ. Παπανδρέου ξεκαθάρισε στον συνομιλητή του: "Τότε τον ΕΛΑΣ, θα τον διαλύσω με τους Άγγλους". "Προ ή μετά την απελευθέρωσιν, κύριε πρόεδρε;". "Μετά την απελευθέρωσιν" (Κ. Πυρομάγλου: "Η Εθνική Αντίστασης", Εκδόσεις ΔΩΔΩΝΗ, σελ. 274).
Τα πρώτα σημάδια φάνηκαν πολύ νωρίς, όταν καθυστερούσε η σύλληψη και η τιμωρία των δωσίλογων, των μαυραγοριτών και όλων εκείνων των σιχαμερών υποκειμένων, που όταν ο λαός έδινε το αίμα του για τη λευτεριά, αυτοί είτε συνεργάζονταν ανοιχτά με τον κατακτητή είτε κερδοσκοπούσαν. Πολλοί απ’ αυτούς αντί να δικαστούν φυγαδεύτηκαν στο Κάιρο.
Κάτι αντίστοιχο συνέβη και με τους ταγματασφαλίτες που σε πολλές περιπτώσεις μεταφέρθηκαν στην Αθήνα και τέθηκαν υπό την αγγλική προστασία. Εχοντας κρατήσει τον οπλισμό τους, περίμεναν την κατάλληλη στιγμή και τις εντολές των Αγγλων για να μακελέψουν ξανά τον ελληνικό λαό.
Σχεδόν αμέσως μετά την απελευθέρωση της Αθήνας ο νέος γκαουλάιτερ, στρατηγός Ρ. Σκόμπι απαγόρευσε την είσοδο του ΕΛΑΣ στην πόλη. Ηταν μια προκλητικότατη διαταγή. Ο στρατός που ουσιαστικά απελευθέρωσε την Ελλάδα δε θα είχε το δικαίωμα να συμμετέχει στις εορταστικές εκδηλώσεις για την απελευθέρωση. Ετσι άρχισαν να μπαίνουν τα θεμέλια για μια βίαιη λύση, που προέβλεπε της διάλυση του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ και το οριστικό ξεκαθάρισμα των διαφορών που είχαν οι Αγγλοι και η ελληνική αστική τάξη με τον ελληνικό λαό. Πολύ γρήγορα, το σχέδιο του Τσώρτσιλ άρχισε να τίθεται σε εφαρμογή.
Σε πρώτη φάση 10000 βρετανοί στρατιώτες θα αποβιβάζονταν στην Ελλάδα με το πρόσχημα της εποπτείας της διανομής των εφοδίων που θα έστελναν οι «σύμμαχοι» στον ελληνικό λαό. Σταδιακά ο αγγλικός στρατός θα έφτανε τους 80000 άνδρες και με την προοπτική της διάλυσης του ΕΑΜ οι Αγγλοι θα ήταν πλέον κυρίαρχοι στη χώρα.
Το σχέδιο αυτό του Τσώρτσιλ (σχέδιο «Μάννα») ήταν στα σκαριά μήνες πριν και απ’ ότι φαίνεται ήταν και το αντικείμενο της συζήτησης που είχε με τον Γ. Παπανδρέου σε μυστική συνάντησή τους στην Ιταλία στις 21 Αυγούστου του 1944.
Τα πρώτα βρετανικά στρατεύματα αποβιβάστηκαν στις ακτές της δυτικής Πελοποννήσου, στις αρχές του Οκτώβρη 1944, αφού ο ΕΛΑΣ είχε απελευθερώσει το νότιο τμήμα της χώρας και τα τελευταία τμήματα των χιτλερικών εγκατέλειπαν την περιοχή της πρωτεύουσας. Είναι ολοφάνερο, πως η απόβαση αυτή δεν εξυπηρετούσε κανέναν απολύτως στόχο, σχετικό με τον πόλεμο κατά της Γερμανίας. Γεγονός, που αποδείχνεται τόσο από τη συμφωνία Βρετανών - Γερμανών, σχετικά με την ανεμπόδιστη αποχώρηση των τελευταίων από την Ελλάδα, όσο και από ανάλογη δήλωση του Τσώρτσιλ, που έγινε στις 8 Δεκέμβρη 1944 στη βρετανική Βουλή: "Τα αγγλικά στρατεύματα πραγματοποίησαν εισβολή στην Ελλάδα, η οποία δεν υπαγορευόταν από πολεμική αναγκαιότητα, επειδή η κατάσταση των Γερμανών στην Ελλάδα είχε καταστεί απελπιστική". (Δοκίμιο ιστορίας του ΚΚΕ, α` τόμος, σ. 485).
Οι ενέργειες, όμως, αυτές ήταν ενταγμένες στο σχέδιο επέμβασης στην Ελλάδα, το οποίο ήταν από καιρό επεξεργασμένο και είχε την κωδική ονομασία "Μάνα".
Για το σχέδιο αυτό σημειώνει ο Τσώρτσιλ στα απομνημονεύματά του: "Το σχέδιο συνίστατο βασικά στην κατάληψη των Αθηνών και του αεροδρομίου των από μια ταξιαρχία αλεξιπτωτιστών, στο να εγκαταστήσουμε 4 σμήνη καταδιωκτικών, να εκκαθαρίσουμε το λιμάνι Πειραιώς, για την αποβίβαση μεταγενεστέρως ενισχύσεων... Η καθυστέρησις που εσημείωσαν οι Γερμανοί στην εκκένωσιν των Αθηνών μάς υποχρέωσε να τροποποιήσουμε το σχέδιό μας. Τίποτε δεν έδειχνε μια προσεχή αναχώρησιν της φρουράς, δυνάμεων 10.000 ανδρών και γι' αυτόν τον λόγο, στις 13 Σεπτέμβρη ετηλεγράφησα στο στρατηγό Ουίλσον, για να του είπω να ετοιμάσει μια προκαταρκτική κάθοδο στην Πελοπόννησο, απ' όπου ο εχθρός ήδη υποχωρούσε προς τη διώρυγα της Κορίνθου. Από τα μεσάνυχτα της 13ης του Σεπτεμβρίου τα στρατεύματα του "Μάνα" ετέθησαν σε 48ωρη επιφυλακή. Διοικητής ήταν ο στρατηγός Σκόμπι... ".
Σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του ίδιου του Ουίν. Τσώρτσιλ, η ιδέα της επέμβασης γεννήθηκε το καλοκαίρι του 1943, στη διάρκεια της συνδιάσκεψης Τσόρτσιλ - Ρούσβελτ στο Κεμπέκ του Καναδά, όταν είδαν πως οι θέσεις του ΕΑΜ, για ομαλές και σύμφωνες με τη θέληση του λαού μεταπελευθερωτικές εξελίξεις, έχουν κερδίσει σημαντικές θέσεις και ο αστικός πολιτικός κόσμος της χώρας αδυνατεί να χειραγωγήσει τις εξελίξεις.
Γράφει σχετικά ο Τσόρτσιλ: "Ήταν η πρώτη σκέψη, ότι ήμασταν υποχρεωμένοι να επέμβουμε στις εσωτερικές υποθέσεις της Ελλάδας τη στιγμή της απελευθέρωσης". Και λίγο μετά, με ημερομηνία 29 Σεπτεμβρίου 1943, γράφει πως είναι απαραίτητο να σταλούν 5.000 Βρετανοί στρατιώτες, "εάν οι Γερμανοί εγκαταλείψουν την Ελλάδα, με τεθωρακισμένα αυτοκίνητα και πυροβόλα...". Ενώ, σε τηλεγράφημά του προς τον υπουργό Εξωτερικών, Αντονι Ιντεν, το Νοέμβρη του 1943 σημειώνει: "Θα πρέπει το χτύπημα, για να είναι αποφασιστικό, να καταφερθεί κατά του ΕΛΑΣ την κατάλληλη στιγμή". Η Ελλάδα, χώρα μισοαποικιακή και βαθιά εξαρτημένη, με το βρετανικό κεφάλαιο να κατέχει δεσπόζουσα θέση στην αμέσως πριν τον πόλεμο περίοδο, αποτελούσε έναν από τους βασικούς στόχους της βρετανικής ιμπεριαλιστικής πολιτικής στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου και των Βαλκανίων. "Η βρετανική αυτοκρατορία, έγραφε ο Τσώρτσιλ προς τους Αμερικανούς το 1943, δεν μπορεί να εγκαταλείψει τις θέσεις της στη Μεσόγειο, δεν πρέπει να χάσει την Ελλάδα, γιατί αργότερα θα χάσει την Ιταλία και την Τουρκία".
Να, πώς συνοψίζει τα γεγονότα των πρώτων μεταπελευθερωτικών ημερών και μέχρι το Δεκέμβρη, ο Ν. Κεπέσης, στο βιβλίο του "Ο Δεκέμβρης του 1944": "Παρ' όλ' αυτά και μόνο από τη μελέτη των γεγονότων της περιόδου εκείνης, χωρίς τη βοήθεια των στοιχείων απ' τα παρασκήνια, που ήλθαν στο φως της δημοσιότητας μεταπολεμικά, βγαίνει το συμπέρασμα, ότι η ανίερη συμμαχία των Άγγλων, της Δεξιάς και του Παπανδρέου, με την καθοδήγηση των πρώτων, δρούσε με βάση ένα "σχέδιο ενέργειας". Το σχέδιο εκείνο, επεξεργασμένο, όπως φαίνεται, από πριν από τους Άγγλους βασικά, προσαρμοζόταν κάθε τόσο, κάτω από την πίεση των πραγμάτων, χωρίς όμως να παρεκκλίνει από τη βασική του κατεύθυνση.
Το σχέδιο εκείνο, όπως συνάγεται από τη μελέτη όλων των γεγονότων, που διαδραματίστηκαν και τα ζήσαμε, απόβλεπε κυρίως στα εξής:
α. Εξοπλισμός των παρακρατικών οργανώσεων της Δεξιάς, που στη συντριπτική τους πλειοψηφία ήταν συνεργάτες των καταχτητών.
β. Ενίσχυση των θέσεών τους μέσα στα Σώματα Ασφαλείας, ενώ θα έπρεπε να εκκαθαρισθούν από τα δοσίλογα στοιχεία, όπως προβλέπανε οι συμφωνίες στο Λίβανο και την Καζέρτα.
γ. Τρενάρισμα της δίκης των μεγαλοδοσιλόγων, για να μη βγούνε στη φόρα τόσα και τόσα "άπλυτα".
δ. Οργάνωση προκλήσεων ενάντια στο λαό και το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ από τις τρομοκρατικές, παρακρατικές οργανώσεις της Δεξιάς, με δολοφονικές και άλλες έκνομες ενέργειες.
ε. Περιορισμό, βαθμιαία, των δικαιωμάτων του ΕΛΑΣ, όπως θα δούμε συγκεκριμένα παρακάτω, μέχρι και του σημείου να αξιώσουν το μονομερή αφοπλισμό και τη διάλυσή του".
Να, πώς συνοψίζει τα γεγονότα των πρώτων μεταπελευθερωτικών ημερών και μέχρι το Δεκέμβρη, ο Ν. Κεπέσης, στο βιβλίο του "Ο Δεκέμβρης του 1944": "Παρ' όλ' αυτά και μόνο από τη μελέτη των γεγονότων της περιόδου εκείνης, χωρίς τη βοήθεια των στοιχείων απ' τα παρασκήνια, που ήλθαν στο φως της δημοσιότητας μεταπολεμικά, βγαίνει το συμπέρασμα, ότι η ανίερη συμμαχία των Άγγλων, της Δεξιάς και του Παπανδρέου, με την καθοδήγηση των πρώτων, δρούσε με βάση ένα "σχέδιο ενέργειας". Το σχέδιο εκείνο, επεξεργασμένο, όπως φαίνεται, από πριν από τους Άγγλους βασικά, προσαρμοζόταν κάθε τόσο, κάτω από την πίεση των πραγμάτων, χωρίς όμως να παρεκκλίνει από τη βασική του κατεύθυνση.
Το σχέδιο εκείνο, όπως συνάγεται από τη μελέτη όλων των γεγονότων, που διαδραματίστηκαν και τα ζήσαμε, απόβλεπε κυρίως στα εξής:
α. Εξοπλισμός των παρακρατικών οργανώσεων της Δεξιάς, που στη συντριπτική τους πλειοψηφία ήταν συνεργάτες των καταχτητών.
β. Ενίσχυση των θέσεών τους μέσα στα Σώματα Ασφαλείας, ενώ θα έπρεπε να εκκαθαρισθούν από τα δοσίλογα στοιχεία, όπως προβλέπανε οι συμφωνίες στο Λίβανο και την Καζέρτα.
γ. Τρενάρισμα της δίκης των μεγαλοδοσιλόγων, για να μη βγούνε στη φόρα τόσα και τόσα "άπλυτα".
δ. Οργάνωση προκλήσεων ενάντια στο λαό και το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ από τις τρομοκρατικές, παρακρατικές οργανώσεις της Δεξιάς, με δολοφονικές και άλλες έκνομες ενέργειες.
ε. Περιορισμό, βαθμιαία, των δικαιωμάτων του ΕΛΑΣ, όπως θα δούμε συγκεκριμένα παρακάτω, μέχρι και του σημείου να αξιώσουν το μονομερή αφοπλισμό και τη διάλυσή του".
Το πλέον, ίσως, χαρακτηριστικό παράδειγμα και απόδειξη συνάμα της ακραία ιδιοτελούς, βαθιά αντιλαϊκής και παντελώς ανήθικης στάσης και τακτικής του εγγλέζικου ιμπεριαλισμού αποτελεί η σχετική με την Ελλάδα συμφωνία του, με τον Χίτλερ. Προκειμένου να διευκολύνει το "πέρασμα" της Ελλάδας στη βρετανική σφαίρα επιρροής και να δυσκολέψει την προέλαση του σοβιετικού "Κόκκινου Στρατού", ο Ουίνστον Τσόρτσιλ δε δίστασε να κάνει κάτι μοναδικό στα χρονικά του πολέμου, ενώ αυτός ακόμη συνεχιζόταν.
Να, πώς περιγράφει το γεγονός ο Αλμπερτ Σπέερ, υπουργός της Πολεμικής και Βιομηχανικής Παραγωγής του Χίτλερ, σε συνέντευξή του στον Β. Μαθιόπουλο, που είχε δημοσιευτεί στο "Βήμα" στα 1976 (Το απόσπασμα είναι από το βιβλίο του ίδιου "Ο Δεκέμβριος του 1944"):
"Είμαι αυτήκοος μάρτυρας ενός γεγονότος, που μας είχε προκαλέσει πολύ μεγάλη εντύπωση το φθινόπωρο του 1944. Θυμάμαι συγκεκριμένα ότι ο στρατηγός Γιοντλ, αρχηγός του Γενικού (γερμανικού) Επιτελείου, ήρθε μια μέρα και μου ανέφερε ότι επήλθε συμφωνία σε υψηλό επίπεδο μεταξύ Αγγλίας και Γερμανίας, που αφορούσε την Ελλάδα. Η συμφωνία αυτή, πρωτοφανής μέχρι τότε και όπως γνωρίζω ΜΟΝΑΔΙΚΗ σε όλο τον Β` Παγκόσμιο Πόλεμο, αφορούσε - όπως, τουλάχιστον, μου είπε ο Γιοντλ - την εκκένωση της Ελλάδας από τα γερμανικά στρατεύματα χωρίς βρετανική ενόχληση. Η συμφωνία αυτή έγινε στη Λισαβόνα και το ποιος είχε την πρωτοβουλία δεν ξέρω, αλλά πιστεύω ότι δεν έγινε σε διπλωματικό επίπεδο, αλλά πολύ ψηλότερα, για να μην υπάρξουν ακριτομυθίες. Η πληροφορία για το περίεργο αυτό "τζέντλεμαν αγκρίμεντ" μεταξύ Λονδίνου και Βερολίνου προκάλεσε σε όσους το έμαθαν κατάπληξη. Και, πράγματι, οι Άγγλοι την τήρησαν. Τα γερμανικά πολεμικά και μεταγωγικά σκάφη φορτώθηκαν στρατό από τα ελληνικά νησιά - που εκκένωσαν - πέρασαν, το φθινόπωρο του 1944, ανενόχλητα μπροστά από τα μάτια των Βρετανών και ανάμεσα από τα βρετανικά υποβρύχια στο Αιγαίο και τη Μεσόγειο. Το τίμημα της συμφωνίας, κατά τη γνώμη μου, ήταν να παραχωρήσουν οι Γερμανοί τη Θεσσαλονίκη στους Άγγλους αμαχητί και μ' αυτόν το τρόπο η Ελλάδα να περιέλθει στο δυτικό στρατόπεδο. Και, βέβαια, ο Χίτλερ θα διατηρούσε ανέπαφες τις δικές του δυνάμεις, που κατείχαν το ελληνικό χώρο".
Πενήντα και πλέον χιλιάδες Γερμανοί στρατιώτες - χώρια οι 20.000, που έμειναν στην Κρήτη για αρκετό καιρό μετά την απελευθέρωση της χώρας - με όλον το βαρύ οπλισμό τους, κατάφεραν έτσι να αποχωρήσουν από την Ελλάδα, με μόνο αντίπαλο τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Δυνάμεις, που χρησιμοποιήθηκαν στους επόμενους μήνες, όχι μόνο στο ανατολικό μέτωπο, αλλά και στο δυτικό, απέναντι στις βρετανικές και αμερικανικές δυνάμεις. Στοιχείο, που ήταν προφανώς σε γνώση της βρετανικής ηγεσίας, αλλά δε στάθηκε δυνατό να εμποδίσει την άθλια συμφωνία. Είναι κι αυτό ένα γεγονός, που φανερώνει πόσο ήταν αποφασισμένος να κάνει οτιδήποτε ο Τσόρτσιλ, προκειμένου να εξυπηρετήσει τις ιμπεριαλιστικές βρετανικές επιδιώξεις και στόχους. Το κύριο πρόβλημα των Άγγλων, της ντόπιας οικονομικής ολιγαρχίας και των πολιτικών εκπροσώπων της ήταν η διασφάλιση των συμφερόντων τους στη μεταπολεμική Ελλάδα. Η επιδίωξη αυτή εκ των πραγμάτων απαιτούσε την καθυπόταξη του λαϊκού κινήματος, την ποδηγέτηση δηλαδή και συντριβή των ΕΑΜικών αντιστασιακών οργανώσεων και του ΚΚΕ ως προϋπόθεση για την παλινόρθωση του προπολεμικού αστικού καθεστώτος στη χώρα. Η Κατοχή και η Αντίσταση είχαν αλλάξει ριζικά τον πολιτικό χάρτη της χώρας. Τα παλιά αστικά κόμματα είχαν καταντήσει κόμματα - σφραγίδες κι αν είχαν επανέλθει στο πολιτικό προσκήνιο, μετά την Απελευθέρωση, αυτό οφειλόταν στις αδικαιολόγητες υποχωρήσεις του ΕΑΜ και του ΚΚΕ στο Λίβανο και στην Καζέρτα. Από την άλλη μεριά, ο λαός, συσπειρωμένος στη συντριπτική του πλειοψηφία γύρω από το ΕΑΜ και το ΚΚΕ, με την πάλη του κατά του φασισμού, είχε ήδη δημιουργήσει από τα χρόνια της Κατοχής ένα νέο τύπο εξουσίας, που ξέφευγε από τα πλαίσια του αστικού συστήματος και έτεινε προς τη λαϊκοδημοκρατική και σοσιαλιστική αναγέννηση της χώρας. Πέραν όμως αυτού, η ΕΑΜική - λαϊκή πλειοψηφία είχε κι ένα ακόμη σημαντικό ατού: Ηταν εξοπλισμένη, αφού είχε δημιουργήσει το δικό της λαϊκό στρατό, τον ΕΛΑΣ και τις άλλες ένοπλες ΕΑΜικές αντιστασιακές οργανώσεις. Συνεπώς, πρώτη επιδίωξη της ντόπιας και ξένης αντίδρασης ήταν να αφοπλίσει το λαό. Ο ΕΛΑΣ, εμπειροπόλεμος και ετοιμοπόλεμος όπως ήταν - με μάχιμη και εφεδρική δύναμη 130.000 περίπου ανδρών - αποτελούσε το σοβαρότερο ανασταλτικό παράγοντα στα σχέδιά της. Χωρίς τον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ, οι επιδιώξεις της ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθούν. Κι ακριβώς αυτό, η επιδίωξη δηλαδή να αφοπλιστεί το λαϊκό κίνημα για να μπορέσουν στη συνέχεια να το καθυποτάξουν, έφεραν ως αποτέλεσμα τα Δεκεμβριανά!
Να, πώς περιγράφει το γεγονός ο Αλμπερτ Σπέερ, υπουργός της Πολεμικής και Βιομηχανικής Παραγωγής του Χίτλερ, σε συνέντευξή του στον Β. Μαθιόπουλο, που είχε δημοσιευτεί στο "Βήμα" στα 1976 (Το απόσπασμα είναι από το βιβλίο του ίδιου "Ο Δεκέμβριος του 1944"):
"Είμαι αυτήκοος μάρτυρας ενός γεγονότος, που μας είχε προκαλέσει πολύ μεγάλη εντύπωση το φθινόπωρο του 1944. Θυμάμαι συγκεκριμένα ότι ο στρατηγός Γιοντλ, αρχηγός του Γενικού (γερμανικού) Επιτελείου, ήρθε μια μέρα και μου ανέφερε ότι επήλθε συμφωνία σε υψηλό επίπεδο μεταξύ Αγγλίας και Γερμανίας, που αφορούσε την Ελλάδα. Η συμφωνία αυτή, πρωτοφανής μέχρι τότε και όπως γνωρίζω ΜΟΝΑΔΙΚΗ σε όλο τον Β` Παγκόσμιο Πόλεμο, αφορούσε - όπως, τουλάχιστον, μου είπε ο Γιοντλ - την εκκένωση της Ελλάδας από τα γερμανικά στρατεύματα χωρίς βρετανική ενόχληση. Η συμφωνία αυτή έγινε στη Λισαβόνα και το ποιος είχε την πρωτοβουλία δεν ξέρω, αλλά πιστεύω ότι δεν έγινε σε διπλωματικό επίπεδο, αλλά πολύ ψηλότερα, για να μην υπάρξουν ακριτομυθίες. Η πληροφορία για το περίεργο αυτό "τζέντλεμαν αγκρίμεντ" μεταξύ Λονδίνου και Βερολίνου προκάλεσε σε όσους το έμαθαν κατάπληξη. Και, πράγματι, οι Άγγλοι την τήρησαν. Τα γερμανικά πολεμικά και μεταγωγικά σκάφη φορτώθηκαν στρατό από τα ελληνικά νησιά - που εκκένωσαν - πέρασαν, το φθινόπωρο του 1944, ανενόχλητα μπροστά από τα μάτια των Βρετανών και ανάμεσα από τα βρετανικά υποβρύχια στο Αιγαίο και τη Μεσόγειο. Το τίμημα της συμφωνίας, κατά τη γνώμη μου, ήταν να παραχωρήσουν οι Γερμανοί τη Θεσσαλονίκη στους Άγγλους αμαχητί και μ' αυτόν το τρόπο η Ελλάδα να περιέλθει στο δυτικό στρατόπεδο. Και, βέβαια, ο Χίτλερ θα διατηρούσε ανέπαφες τις δικές του δυνάμεις, που κατείχαν το ελληνικό χώρο".
Πενήντα και πλέον χιλιάδες Γερμανοί στρατιώτες - χώρια οι 20.000, που έμειναν στην Κρήτη για αρκετό καιρό μετά την απελευθέρωση της χώρας - με όλον το βαρύ οπλισμό τους, κατάφεραν έτσι να αποχωρήσουν από την Ελλάδα, με μόνο αντίπαλο τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Δυνάμεις, που χρησιμοποιήθηκαν στους επόμενους μήνες, όχι μόνο στο ανατολικό μέτωπο, αλλά και στο δυτικό, απέναντι στις βρετανικές και αμερικανικές δυνάμεις. Στοιχείο, που ήταν προφανώς σε γνώση της βρετανικής ηγεσίας, αλλά δε στάθηκε δυνατό να εμποδίσει την άθλια συμφωνία. Είναι κι αυτό ένα γεγονός, που φανερώνει πόσο ήταν αποφασισμένος να κάνει οτιδήποτε ο Τσόρτσιλ, προκειμένου να εξυπηρετήσει τις ιμπεριαλιστικές βρετανικές επιδιώξεις και στόχους. Το κύριο πρόβλημα των Άγγλων, της ντόπιας οικονομικής ολιγαρχίας και των πολιτικών εκπροσώπων της ήταν η διασφάλιση των συμφερόντων τους στη μεταπολεμική Ελλάδα. Η επιδίωξη αυτή εκ των πραγμάτων απαιτούσε την καθυπόταξη του λαϊκού κινήματος, την ποδηγέτηση δηλαδή και συντριβή των ΕΑΜικών αντιστασιακών οργανώσεων και του ΚΚΕ ως προϋπόθεση για την παλινόρθωση του προπολεμικού αστικού καθεστώτος στη χώρα. Η Κατοχή και η Αντίσταση είχαν αλλάξει ριζικά τον πολιτικό χάρτη της χώρας. Τα παλιά αστικά κόμματα είχαν καταντήσει κόμματα - σφραγίδες κι αν είχαν επανέλθει στο πολιτικό προσκήνιο, μετά την Απελευθέρωση, αυτό οφειλόταν στις αδικαιολόγητες υποχωρήσεις του ΕΑΜ και του ΚΚΕ στο Λίβανο και στην Καζέρτα. Από την άλλη μεριά, ο λαός, συσπειρωμένος στη συντριπτική του πλειοψηφία γύρω από το ΕΑΜ και το ΚΚΕ, με την πάλη του κατά του φασισμού, είχε ήδη δημιουργήσει από τα χρόνια της Κατοχής ένα νέο τύπο εξουσίας, που ξέφευγε από τα πλαίσια του αστικού συστήματος και έτεινε προς τη λαϊκοδημοκρατική και σοσιαλιστική αναγέννηση της χώρας. Πέραν όμως αυτού, η ΕΑΜική - λαϊκή πλειοψηφία είχε κι ένα ακόμη σημαντικό ατού: Ηταν εξοπλισμένη, αφού είχε δημιουργήσει το δικό της λαϊκό στρατό, τον ΕΛΑΣ και τις άλλες ένοπλες ΕΑΜικές αντιστασιακές οργανώσεις. Συνεπώς, πρώτη επιδίωξη της ντόπιας και ξένης αντίδρασης ήταν να αφοπλίσει το λαό. Ο ΕΛΑΣ, εμπειροπόλεμος και ετοιμοπόλεμος όπως ήταν - με μάχιμη και εφεδρική δύναμη 130.000 περίπου ανδρών - αποτελούσε το σοβαρότερο ανασταλτικό παράγοντα στα σχέδιά της. Χωρίς τον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ, οι επιδιώξεις της ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθούν. Κι ακριβώς αυτό, η επιδίωξη δηλαδή να αφοπλιστεί το λαϊκό κίνημα για να μπορέσουν στη συνέχεια να το καθυποτάξουν, έφεραν ως αποτέλεσμα τα Δεκεμβριανά!
Ηδη, από τις 12 Σεπτέμβρη και πάλι στις 22 του ίδιου μήνα, ο Γ. Παπανδρέου, φοβισμένος από τις παλλαϊκές διαστάσεις, που έπαιρνε η απελευθερωτική δράση του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, αλλά και η ορμητική προέλαση του σοβιετικού στρατού στα Βαλκάνια, τηλεγραφούσε στον Τσώρτσιλ: "... Ενώπιον της διαμορφωθείσης κρίσιμου καταστάσεως, τα πολιτικά μέσα προς αντιμετώπισίν της δεν είναι πλέον επαρκή. Μόνον η άμεσος παρουσία επιβλητικών βρετανικών δυνάμεων εις την Ελλάδα και μέχρι των τουρκικών ακτών ημπορεί να μεταβάλει την κατάστασιν... ". (από το βιβλίο του Ν. Κεπέση: "Ο Δεκέμβρης του 1944", σ. 41).
Ο Σκόμπι διατάσει τους αντάρτες να παραδώσουν τα όπλα δίνοντάς τους μια διορία μέχρι τις 10 Δεκέμβρη. Επίσης στέλνει έγγραφο στον φρούραρχο της Αθήνας, Σπηλιωτόπουλο, με την απαίτηση να ελευθερώσει τους Ταγματασφαλίτες. Ετσι αντί να λογοδοτήσουν οι δοσίλογοι και προδότες του λαού, σταδιακά απελευθερώνονται και συνεχίζουν το τρομοκρατικό τους έργο.
Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός της 25ης Οκτώβρη, όπου ο γνωστός δοσίλογος ταγματασφαλίτης Παπαδόγκωνας πυροβόλησε ένας ΕΛΑΣίτη έξω από το Υπουργείο Στρατιωτικών και έτρεξε να κρυφτεί μέσα στο Υπουργείο. Εκατοντάδες Αθηναίοι συγκεντρώθηκαν με απαίτηση να συλληφθεί ο Παπαδόγκωνας αλλά και πάλι με παρέμβαση της ηγεσίας του ΚΚΕ τα πράγματα ηρέμησαν.
Ακόμα ένα παρόμοιο γεγονός, με πρωταγωνιστή τον δοσίλογο Ασημακόπουλο συνέβη στις 30 Οκτώβρη μόνο που αυτός συνελήφθη από το λαό. Σε αντίποινα οι Χίτες εξαπέλυσαν επίθεση στην περιοχή του Θησείου και τραυμάτισαν δεκάδες. Μάλιστα κατάφεραν να συλλάβουν περίπου 100 άτομα που κρατήθηκαν όμηροι σε σχολείο. Μόνο μετά από μια μεγάλη διαδήλωση του λαού στο κέντρο της Αθήνας αφέθηκαν ελεύθεροι.
Παράλληλα ο αστικός πολιτικός κόσμος άρχισε να ανασυγκροτείται. Το Κόμμα των Φιλελευθέρων του Θ. Σοφούλη και το Λαϊκό Κόμμα σε κοινή τους ανακοίνωση στις 20 Οκτώβρη δήλωσαν ότι θα στηρίξουν την κυβέρνηση.
Ετσι στις 23 Οκτώβρη συγκροτείται η νέα κυβέρνηση με τη συμμετοχή όλων σχεδόν των παλιών αστικών κομμάτων και από τις 28 Οκτώβρη δημιουργούνται τα σώματα καταστολής, Αστυνομία Πόλεων, Χωροφυλακή, κ.α., όλα υπό τις διαταγές του Παπανδρέου ή καλύτερα του Σκόμπι, αφού με απόφαση της κυβέρνησης υπάγεται στον Σκόμπι «παν στρατιωτικόν Τμήμα σταθμεύον εντός της περιοχής της Αττικής», δηλαδή και ο ΕΛΑΣ(!!).
Μετά από λίγο καιρό, με βάση αυτή την απόφαση, ο Σκόμπι θα κηρύξει στρατιωτικό νόμο στην Αθήνα.
Θα φανεί πολύ καθαρά ότι ο μοναδικός ρόλος της κυβέρνησης ήταν να καλύψει την δρομολογούμενη ένοπλη επέμβαση των Αγγλων.
Η απελευθέρωση της Αθήνας και η συγκρότηση της κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου άνοιξε το δρόμο για την εφαρμογή ενός μίνι οικονομικού προγράμματος «ανασυγκρότησης» της οικονομίας.
Η αλήθεια είναι ότι σχεδόν αμέσως μετά τη συγκρότηση της κυβέρνησης άρχισε η εφαρμογή του νέου οικονομικού προγράμματος που δεν ήταν άλλο από μια πολιτική ...λιτότητας για τον ελληνικό λαό. Δηλαδή, μετά από τριάμισι χρόνια κατοχής και στέρησης, έπρεπε πάλι ο ελληνικός λαός να πληρώσει. Δεν έφταναν τα χρόνια της εξαντλητικής πείνας (χειμώνας 1941-1942), δεν έφταναν οι χιλιάδες νεκροί από την ασιτία, οι ρημαγμένες οικογένειες από τις λεηλασίες και τους θανάτους των συγγενικών τους προσώπων. Ζητούσαν από τον ελληνικό λαό να κάνει και πάλι θυσίες (προσωρινά πάντα), ενώ οι πρώην μαυραγορίτες και λαθρέμποροι, οι βιομήχανοι και μεγαλοεπιχειρηματίες που συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς θησαύριζαν και εξακολουθούσαν να θησαυρίζουν. Με τα καινούρια αφεντικά τους, τους Αγγλους, άρχισαν το νέο πλιάτσικο στις πλουτοπαραγωγικές πηγές της χώρας και στο πενιχρό εισόδημα του λαού. Οι Αγγλοι, έμπειροι στις οικονομικές αλχημείες και στην εκμετάλλευση των αποικιών, βρήκαν τον τρόπο να επιβάλουν τα σχέδιά τους.
Ο Θ. Χατζής περιγράφει τα κόλπα των νέων αφεντικών: «Αποφασίστηκε, ή πιο σωστά αποφάσισαν οι Αγγλοι να συνδεθεί η νέα "σταθεροποιημένη" δραχμή με τη χάρτινη χρυσή λίρα και όχι με το χρυσό ή τη χρυσή λίρα παρ’ όλο που το εθνικό απόθεμα της Ελλάδας (μεταφέρθηκε στο Λονδίνο από τον βασιλιά και τη μοναρχοφασιστική κυβέρνηση, όταν έφευγαν, πριν μπουν οι Γερμανοί στην Αθήνα) ήταν 43.000.000 αγγλικές λίρες, μ’ ένα τμήμα σε ατόφιο χρυσό.» (Χατζής Δ, 94)
Και όπως ήταν φυσικό αρνούνταν να επιστρέψουν τον ελληνικό χρυσό στην Ελλάδα με το φόβο της επικράτησης του ΕΑΜ.
«Η χρυσή λίρα εξακολουθούσε να κυκλοφορεί και να επηρεάζει τις τιμές. ...Αυτό όμως για λίγες μέρες. Μια άλλη "τρικλοποδιά" των Aγγλων γκρέμισε και το "χρυσό όνειρο" της σταθεροποίησης της χρυσής λίρας και σα συνέπεια και της νέας δραχμής: Οι Αγγλοι με πίεση, υποχρέωσαν τον τότε υφυπουργό Οικονομικών Αγγελόπουλο, να υπογράψει συμφωνία, να κυκλοφορήσει στην Ελλάδα βρετανική στρατιωτική λίρα, -γνωστή με τα αρχικά ΒΜΑ - ισότιμη με τη χάρτινη λίρα, για τις ανάγκες του στρατού τους. Με άλλα λόγια, όπως στη χιτλεροφασιστική κατοχή, οι Βρετανοί στρατιώτες θα συντηρούνταν από τον καταστραμμένο ελληνικό λαό!» (Χατζής Δ, 94)
Το πιο προκλητικό όμως απ’ όλα ήταν ότι ο Παπανδρέου έριχνε την ευθύνη για την άσχημη οικονομική κατάσταση στους υπουργούς του ΕΑΜ, γιατί όπως έλεγε με την πολιτική τους ...προκαλούσαν δυσπιστία στους Αγγλους. Το αποτέλεσμα ήταν οι μισθοί στο δημόσιο τομέα να πέσουν σε πραγματικές τιμές σε επίπεδα χαμηλότερα κι απ’ αυτά των κατοχικών χρόνων. Οι κατακτήσεις των δημοσίων υπαλλήλων, που πραγματοποιήθηκαν μέσα στην κατοχή με απεργίες και αμέτρητες θυσίες, χάθηκαν. Ο ελληνικός λαός υποχρεώθηκε να περικόψει το εισόδημά του για να καταφέρει να ανασυγκροτηθεί η αστική τάξη της χώρας και να σταθεροποιηθεί η θέση του αγγλικού ιμπεριαλισμού στην Ελλάδα.
Παρόλα αυτά οι αντιδράσεις υπήρχαν. Μάλιστα στα τέλη Νοέμβρη οι δημόσιοι υπάλληλοι Αθήνας και Πειραιά κινητοποιήθηκαν και στις 2 Δεκέμβρη πραγματοποίησαν στάση εργασίας με αίτημα αυξήσεις στους μισθούς. Οι λαϊκές οργανώσεις εξακολουθούσαν να υφίστανται όπως και ο λαϊκός στρατός και αυτό ήταν που φόβιζε πιο πολύ τους Αγγλους. Ετσι στις 2 Νοέμβρη ο Γ. Παπανδρέου υπογράφει διάταγμα σύμφωνα με το οποίο η Στρατιωτική Διοίκηση της Αττικής υπάγεται στο Σκόμπι.
Παρόλα αυτά οι αντιδράσεις υπήρχαν. Μάλιστα στα τέλη Νοέμβρη οι δημόσιοι υπάλληλοι Αθήνας και Πειραιά κινητοποιήθηκαν και στις 2 Δεκέμβρη πραγματοποίησαν στάση εργασίας με αίτημα αυξήσεις στους μισθούς. Οι λαϊκές οργανώσεις εξακολουθούσαν να υφίστανται όπως και ο λαϊκός στρατός και αυτό ήταν που φόβιζε πιο πολύ τους Αγγλους. Ετσι στις 2 Νοέμβρη ο Γ. Παπανδρέου υπογράφει διάταγμα σύμφωνα με το οποίο η Στρατιωτική Διοίκηση της Αττικής υπάγεται στο Σκόμπι.
Επίσης στις 9 Νοέμβρη έρχεται στην Ελλάδα η Ορεινή Ταξιαρχία από την Ιταλία που αποτελούνταν κατά βάση από δεξιά στοιχεία. Οσο για το ρόλο της, σε τηλεγράφημα του Τσόρτσιλ προς τον Ηντεν στις 7 Νοέμβρη, ο βρετανός πρωθυπουργός το κάνει σαφές: «Η ελληνική ταξιαρχία θα φτάσει συντόμως και δε θα διστάσει να ανοίξει πυρ εάν είναι τούτο αναγκαίον. ...Είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι θα έχωμε σύγκρουσιν με το ΕΑΜ και ότι δεν πρέπει να προσπαθήσωμεν να την αποφύγωμεν, υπό τον όρον να εκλέξωμεν καλώς το έδαφος.». (Φ. Γρηγοριάδη, 9, 20).
Επίσης η τακτική της απελευθέρωσης των δοσίλογων συνεχίστηκε. Στις αρχές του μήνα «δραπέτευσαν» από τις φυλακές Συγγρού 668 δοσίλογοι, πολλοί απ’ αυτούς πρώην ταγματασφαλίτες και συνεργάτες των Γερμανών. Στις 14 Νοέμβρη οι Αγγλοι παρέλαβαν από την Πελοπόννησο 800 πρώην γερμανοτσολιάδες και τους μετέφεραν στην Αθήνα για εκπαίδευση και ένταξη στον τακτικό στρατό. Το ίδιο έγινε και στις φυλακές Αβέρωφ, απ’ όπου οι Αγγλοι παρέλαβαν κρατούμενους δοσίλογους. Στις 13 Νοέμβρη Αγγλοι και Ελληνες αξιωματικοί παρέδωσαν 4 τόνους πυρομαχικά στους Χίτες. Επίσης πολλοί πρώην ταγματασφαλίτες τοποθετήθηκαν σε καίρια πόστα (αρχηγοί χωροφυλακής, διοικητές στρατιωτικών μονάδων κ.α.). Από τους 14 διοικητές ταγμάτων οι 8 είχαν υπηρετήσει στα τάγματα ασφαλείας και στα υπό κατάρτιση τάγματα Εθνοφυλακής διορίστηκαν 250 κατώτεροι αξιωματικοί από τους οποίους κανείς δεν ήταν από τον ΕΛΑΣ. (Τα στοιχεία από το Γασπαρινάτο, Α, 174)
Τα αποτελέσματα δεν άργησαν να φανούν. Στις 15 Νοέμβρη μια ομάδα από Χίτες, οχυρωμένοι σε ξενοδοχεία της Ομόνοιας πυροβόλησαν και πέταξαν δακρυγόνες βόμβες πάνω σε μια ειρηνική διαδήλωση του λαού. Σκοτώνονται 7 και τραυματίζονται πολλοί. Αν και ο Παπανδρέου υποσχέθηκε τιμωρία των δολοφόνων, ο ανακριτής Ζαρλάς που του ανατέθηκε η υπόθεση, γνωστός αντικομμουνιστής, δηλώνει πως «καλά κάνουν και σκοτώνουν τους κομμουνιστές».
Στις 16 Νοέμβρη ο Σκόμπι προειδοποιεί το ΕΑΜ και απειλεί πλέον ανοιχτά, πως οποιαδήποτε ενέργεια του ΕΑΜ εναντίον των βρετανικών στρατευμάτων θα είχε ως επακόλουθο την επιβολή στρατιωτικού νόμου στην Αθήνα. Την επόμενη μέρα φτάνουν στο αεροδρόμιο του Ελληνικού δύο σμήνη αγγλικών αεροπλάνων και ένα σμήνος ελληνικών. Μετά από όλα αυτά, η ηγεσία του ΕΑΜ, θορυβημένη, αναγκάστηκε να αντιδράσει. Πρότεινε την λύση της ολικής αποστράτευσης όλων των ελληνικών εθελοντικών ένοπλων δυνάμεων και τη δημιουργία εθνικού στρατού με κανονική επιστράτευση μερικών ηλικιών. Επίσης οι αξιωματικοί δε θα έπρεπε να ήταν δοσίλογοι και πρώην συνεργάτες των Γερμανών και η Χωροφυλακή και οι φασιστικές ένοπλες ομάδες θα διαλύονταν. Ο Παπανδρέου αποδέχτηκε τις προτάσεις του ΕΑΜ και υποσχέθηκε ότι θα ετοίμαζε το αντίστοιχο διάταγμα. Όμως την επομένη αθετώντας την υπόσχεσή του ανακοίνωσε ότι δε θα αποστρατευόταν η Ορεινή Ταξιαρχία, με την αιτιολογία ότι ...δεν το επέτρεπε ο Τσώρτσιλ.
Οσο για την τιμωρία των δοσίλογων, το υπουργείο Δικαιοσύνης την ανέβαλε, γιατί, όπως έλεγε, «δεν υπήρχαν γραφεία» για την εγκατάσταση των δικαστικών και τη διεξαγωγή των ανακρίσεων (!!).
Φυσικά το τελεσίγραφο του Σκόμπι για διάλυση του ΕΛΑΣ μέχρι τις 10 Δεκέμβρη εξακολουθούσε να ισχύει. Στις 19 Νοέμβρη πραγματοποιείται στην Αθήνα μια μεγαλειώδης συγκέντρωση του ΚΚΕ για την 26η επέτειο της ίδρυσης του κόμματος. Ηταν ταυτόχρονα και μια επίδειξη δύναμης από τη μεριά του λαού. Ο Σιάντος στην ομιλία του θα τονίσει τη θέση του ΚΚΕ για την ομαλή δημοκρατική εξέλιξη και την προσπάθεια αποφυγής του εμφυλίου πολέμου.
Στις 17 Νοέμβρη μετά από πρόσκληση του Γενικού Αρχηγείου του ΕΛΑΣ πραγματοποιήθηκε στη Λαμία σύσκεψη των καπετάνιων του ΕΛΑΣ. Μεταξύ των παρευρισκομένων ήταν ο Αρης Βελουχιώτης, ο Μάρκος Βαφειάδης, ο Τάσος Λευτεριάς κ.α. Απ’ ότι φαίνεται, και παρά τα περί του αντιθέτου γραφόμενα, η σύσκεψη ήταν σε γνώση της ηγεσίας του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Στη σύσκεψη συζητήθηκε η δύσκολη κατάσταση στην οποία έφτασε η χώρα και το ΕΑΜικό κίνημα, ο ρόλος των Αγγλων, η ενδεχόμενη διάλυση του ΕΛΑΣ, αλλά δεν πάρθηκε κάποια συγκεκριμένη απόφαση, πέρα από τις οδηγίες που δόθηκαν για αποφυγή αιφνιδιασμού από τα αγγλικά στρατεύματα. Είναι φανερό ότι δεν ήθελαν σε καμιά περίπτωση οι καπετάνιοι του ΕΛΑΣ να βρεθούν αντιμέτωποι με την πολιτική ηγεσία του ΚΚΕ και του ΕΑΜ.
Στις 17 Νοέμβρη μετά από πρόσκληση του Γενικού Αρχηγείου του ΕΛΑΣ πραγματοποιήθηκε στη Λαμία σύσκεψη των καπετάνιων του ΕΛΑΣ. Μεταξύ των παρευρισκομένων ήταν ο Αρης Βελουχιώτης, ο Μάρκος Βαφειάδης, ο Τάσος Λευτεριάς κ.α. Απ’ ότι φαίνεται, και παρά τα περί του αντιθέτου γραφόμενα, η σύσκεψη ήταν σε γνώση της ηγεσίας του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Στη σύσκεψη συζητήθηκε η δύσκολη κατάσταση στην οποία έφτασε η χώρα και το ΕΑΜικό κίνημα, ο ρόλος των Αγγλων, η ενδεχόμενη διάλυση του ΕΛΑΣ, αλλά δεν πάρθηκε κάποια συγκεκριμένη απόφαση, πέρα από τις οδηγίες που δόθηκαν για αποφυγή αιφνιδιασμού από τα αγγλικά στρατεύματα. Είναι φανερό ότι δεν ήθελαν σε καμιά περίπτωση οι καπετάνιοι του ΕΛΑΣ να βρεθούν αντιμέτωποι με την πολιτική ηγεσία του ΚΚΕ και του ΕΑΜ.
Ο Θ. Χατζής δίνοντας τις πραγματικές διαστάσεις της σύσκεψης αναφέρει: «Μετά τον πόλεμο γράφτηκαν πολλά για την περίφημη σύσκεψη των καπεταναίων. Η αλήθεια είναι πώς δεν έπαιξε κανένα ρόλο στις εξελίξεις. Το θετικό της συγκέντρωσης εκείνης είναι ότι οι λαοπρόβλητοι πολέμαρχοι έδειξαν πώς είχαν λεπτότερη ευαισθησία και διορατικότητα, από την πολιτική ηγεσία. Αν είχαν και το ανάλογο θάρρος να αντιδράσουν αποφασιστικά και να δημιουργήσουν τετελεσμένα γεγονότα, όχι μόνο για την αντίδραση και τους Αγγλους, αλλά και για την ίδια την ηγεσία του ΚΚΕ και του ΕΑΜ, η σύσκεψή τους στη Λαμία, στις 16-17 τoυ Νοέμβρη, θα ήταν το ηρωικότερο και λαμπρότερο Σώμα του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα και της Λαϊκής Επανάστασης. Αν αμέσως άρχιζε η ένοπλη δράση για την κατοχύρωση της ανεξαρτησίας και της λαϊκής κυριαρχίας, τότε που η αντεπανάσταση δεν είχε ακόμα τις απαιτούμενες δυνάμεις στην Αθήνα (όπου προβλέπονταν η κύρια επιχείρηση), ο αγώνας ασφαλώς θα τελείωνε με νίκη και με τις μικρότερες απώλειες». (Χατζής, Δ, 141)
Η αλήθεια είναι πως αμέσως μετά τη σύσκεψη των καπετάνιων η ηγεσία του ΚΚΕ προβληματίστηκε και το ΠΓ του ΚΚΕ έστειλε το μέλος του Στέργιο Αναστασιάδη στο Βελιγράδι για να ζητήσει συμπαράσταση του κόμματος της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας σε περίπτωση που τα πράγματα οδηγούσαν στη σύγκρουση.
Μετά την υπαναχώρηση του Παπανδρέου στο ζήτημα της διάλυσης της Ορεινής Ταξιαρχίας, συμφωνήθηκε να δημιουργηθεί εθνικός στρατός με τη συμμετοχή της Ορεινής Ταξιαρχίας, του Ιερού Λόχου (δεξιά στοιχεία), τμήματος του ΕΔΕΣ και μια ταξιαρχία του ΕΛΑΣ με δύναμη ίση με το άθροισμα όλων των παραπάνω δυνάμεων. Στο κείμενο όμως που ανακοίνωσε ο Παπανδρέου, για μια ακόμη φορά, διαστρεβλώθηκαν όσα συμφωνήθηκαν και ανακοινώθηκε ότι ο ΕΛΑΣ θα είχε δύναμη όση και ο ΕΔΕΣ. Φυσικά το νέο σχέδιο απορρίφθηκε από το ΕΑΜ. Στις 29 Νοέμβρη παραιτούνται οι ΕΑΜικοί υπουργοί Σβώλος και Τσιριμώκος από τις υπουργικές τους θέσεις.
Μετά την υπαναχώρηση του Παπανδρέου στο ζήτημα της διάλυσης της Ορεινής Ταξιαρχίας, συμφωνήθηκε να δημιουργηθεί εθνικός στρατός με τη συμμετοχή της Ορεινής Ταξιαρχίας, του Ιερού Λόχου (δεξιά στοιχεία), τμήματος του ΕΔΕΣ και μια ταξιαρχία του ΕΛΑΣ με δύναμη ίση με το άθροισμα όλων των παραπάνω δυνάμεων. Στο κείμενο όμως που ανακοίνωσε ο Παπανδρέου, για μια ακόμη φορά, διαστρεβλώθηκαν όσα συμφωνήθηκαν και ανακοινώθηκε ότι ο ΕΛΑΣ θα είχε δύναμη όση και ο ΕΔΕΣ. Φυσικά το νέο σχέδιο απορρίφθηκε από το ΕΑΜ. Στις 29 Νοέμβρη παραιτούνται οι ΕΑΜικοί υπουργοί Σβώλος και Τσιριμώκος από τις υπουργικές τους θέσεις.
Την 1η Δεκέμβρη χωρίς καμιά απόφαση της κυβέρνησης, ο Σκόμπι ανακοινώνει επίσημα στον ΕΛΑΣ την καταληκτική ημερομηνία της αποστράτευσης (10 Δεκέμβρη) και κυκλοφορεί σχετική προκήρυξη που σκόρπισαν βρετανικά αεροπλάνα σε όλη τη χώρα. Μάλιστα, σε διάγγελμα που κυκλοφόρησε την ίδια μέρα, απειλούσε ότι σε περίπτωση μη αποδοχής της διαταγής του ο ελληνικός λαός θα πεινούσε. «Είμαι αποφασισμένος να επιτύχω εφ' όσον δύναμαι την εκτέλεσιν των σκοπών, οι οποίοι μου ανετέθησαν από την Κυβερνησίν μου... Στέκομαι σταθερά εις το πλευρόν της σημερινής συνταγματικής Κυβερνήσεως μέχρις ότου το Ελληνικόν Κράτος μπορεί να αποκατασταθεί, με νόμιμον ένοπλον δύναμιν εις τας διαταγάς του και να μπορούν να γίνουν ελεύθεραι εκλογαί. Εάν όλοι μαζί δεν επιτύχωμεν, το νόμισμα δεν θα κρατηθεί σταθερόν και ο λαός δεν θα τραφεί... Εγώ θα προστατεύω σάς και την Κυβέρνησίν σας εναντίον οιασδήποτε απόπειρας πραξικοπήματος, οποθενδήποτε προερχομένης, ή άλλης πράξεως βιαίας και αντισυνταγματικής». (Γασπαρινάτος, Α, 235). Δηλαδή το νέο αφεντικό της ελληνικής αστικής τάξης όχι μόνο απειλούσε με πείνα τον ελληνικό λαό αλλά υποσχόταν ότι η Βρετανία θα προστατεύσει την ελληνική αντίδραση με κάθε τρόπο.
Το προηγούμενο βράδυ οι Αγγλοι και οι δυνάμεις της κυβέρνησης έσπευσαν να καταλάβουν καίριες θέσεις στην Αθήνα. Η Ορεινή Ταξιαρχία, είχε ως βάση εξόρμησης το Γουδί, και κατέλαβε θέσεις στον Υμηττό, στου Ζωγράφου και στην Καισαριανή. Στους στρατώνες του Συντάγματος Χωροφυλακής (περιοχή Μακρυγιάννη) οχυρώθηκαν τμήματα της χωροφυλακής που αποτελούνταν από άντρες της διαβόητης επί κατοχής Ειδικής Ασφάλειας και πρώην ταγματασφαλίτες. Επίσης άλλες ομάδες πρώην δοσίλογων οχυρώθηκαν σε κτίρια και ξενοδοχεία γύρω από την Ομόνοια. Τέλος βρετανικά στρατεύματα κατέλαβαν θέσεις γύρω από αεροδρόμια, λιμάνια, σιδηροδρομικές γραμμές και βασικούς δρόμους, ώστε να ελέγχουν τη δίοδο προς την υπόλοιπη Ελλάδα.
Αμέσως μετά την ανακοίνωση του Σκόμπι συνήλθε εκτάκτως η ΚΕ του ΕΑΜ και αποφάσισε πως ο μόνος τρόπος να αποφευχθεί η αιματοχυσία ήταν η αποστράτευση όλων των ένοπλων δυνάμεων (ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ, Ορεινή Ταξιαρχία, Ιερός Λόχος, στρατός της Μ. Ανατολής), καθώς και η εκκαθάριση των σωμάτων ασφαλείας και των κρατικών υπηρεσιών και κάλεσαν το λαό να παλέψει γι’ αυτά. Ολοι οι ΕΑΜικοί υπουργοί παραιτήθηκαν και αποφασίστηκε η πραγματοποίηση συλλαλητηρίου διαμαρτυρίας στις 3 Δεκέμβρη και στις 4 γενική απεργία. Η απόφαση κοινοποιήθηκε στην κυβέρνηση στις 2 Δεκέμβρη. Ο Γ. Παπανδρέου, ενώ στην αρχή χορήγησε άδεια για το συλλαλητήριο, τα μεσάνυχτα της 2ης προς 3η Δεκέμβρη υπαναχώρησε και το απαγόρευσε.
Η αναμέτρηση ήταν πλέον αναπόφευκτη.
Βιβλιογραφία:
Σταύρος Άβδουλος, Γιατί χάθηκε η νίκη, εκδ. Προσκήνιο
Σταύρος Άβδουλος, Γιατί χάθηκε η νίκη, εκδ. Προσκήνιο
Τάσος Βουρνάς, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, εκδ. Τολίδη
Σπύρος Γασπαρινάτος, Απελευθέρωση, Δεκεμβριανά, Βάρκιζα (τ. Α), εκδ. Σιδέρης
Δημήτρης Γληνός, Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ, εκδ. Ο Ρήγας
Κρίς Γουντχάουζ, Το μήλο της έριδος, εκδ. Εξάντας
Σόλωνας Γρηγοριάδης, Συνοπτική ιστορία της Εθνικής Αντίστασης 1941-1944, εκδ. Καπόπουλος
Φοίβος Γρηγοριάδης, Βρετανοί, το αντάρτικο, απελευθέρωσις (τ. 7, 8), εκδ. Νεόκοσμος
Dominique Eudes, Οι καπετάνιοι, εκδ. Εξάντας
Γιάννης Ζέβγος, Η λαϊκή αντίσταση του Δεκέμβρη και το νεοελληνικό πρόβλημα, εκδ. Ο Ρήγας
Γιώργος Καραγιάννης, Η εκκλησία από την κατοχή στον εμφύλιο, εκδ. Προσκήνιο
Αντρέας Κέδρος, Η ελληνική αντίσταση 1940-44 τόμος Β, εκδ. Θεμέλιο
Νίκανδρος Κεπέσης, Ο Δεκέμβρης του 1944, εκδ. Σύγχρονη Εποχή
Dmitri Kessel, Λεύκωμα «Ελλάδα 1944», εκδ. Αμμος
Σπύρος Κωτσάκης, Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή.
Β.Ι. Λένιν, Απάντα τόμος 24, 4η ρωσική έκδοση
Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ, εκδ. Αλεξάνδρεια
Βάσος Μαθιόπουλος, Ο Δεκέμβρης του 1944, εκδ. Νέα Σύνορα-Λιβάνη
Ορέστης Μακρής, Ο ΕΛΑΣ της Αθήνας, εκδ. Σύγχρονη Εποχή
Περικλής Ροδάκης, Δεκέμβρης 1944, εκδ. Επικαιρότητα
Θανάσης Χατζής, Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε (τ. Γ, Δ), εκδ. Δωρικός
Γιάννης Χατζηπαναγιώτου (καπετάν Θωμάς), Η πολιτική διαθήκη του Αρη Βελουχιώτη, εκδ. Δωρικός
Νίκος Ψυρούκης, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας (τ. Α), εκδ. Επικαιρότητα
Θέσεις της ΚΕ της ΟΜΛΕ για τα 56 χρόνια από την ίδρυση του ΚΚΕ, Ιστορικές Εκδόσεις
Θέσεις της ΚΕ της ΟΜΛΕ για τα 56 χρόνια από την ίδρυση του ΚΚΕ, Ιστορικές Εκδόσεις
Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης 1940-1945, εκδ. Σύγχρονη Εποχή
ΚΚΕ, επίσημα κείμενα, τόμος 5ος, εκδ. Σύγχρονη Εποχή
Κομμουνιστική Επιθεώρηση της μεταδεκεμβριανής περιόδου 1945 (τόμος 1), εκδ. Καζαντζά.
Οι ανατολικές συνοικίες τον Δεκέμβρη του 1944, Ιστορικές Εκδόσεις.
Η έκθεση του Σιάντου για τα Δεκεμβριανά, εκδ. Γλάρος.
Η απελευθέρωση της Αθήνας, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 11/10/2008
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου