Ο Γιώργης Γιαταγάνας και η σύσκεψη της Λαμίας.

Όταν γεννιέταν τ' αντάρτικο.

Η εντολή.
1942. Καλοκαίρι. Εκείνες οι μέρες ήτανε πονηρές! Ακόμα πονηρότερες ήταν οι νύχτες. Απαγορευόταν η κυκλοφορία, απ' το σούρουπο μέχρι το ξημέρωμα. Την πόλη όργωναν τα γερμανικά και ιταλικά περίπολα. Οι άνθρωποι κλείνονταν νωρίς στα σπίτια, έτρεμαν απ' το φόβο, κοιμούνταν και ξυπνούσαν με εφιάλτες. Παράνομες σκιές, με προφύλαξη, έσκιζαν το σκοτάδι, αραιά και που. Ακούγονταν πότε πότε και πυροβολισμοί (Τι να τα λέμε; Γνωστά). «Ολα τα 'σκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά»..! Παρ' όλα αυτά. Τούτες οι νύχτες κι οι μέρες ήταν και ...«γκαστρωμένες»!

Ο Μάης μπήκε με καλούς οιωνούς. Σε λίγο θα γεννιέταν τ' αντάρτικο. Αυτό το μέγα ένοπλο τέκνο του παλλαϊκού ΕΑΜικού κινήματος. Ο ΕΛΑΣ, που θα γράψει στην Ιστορία («με το ντουφέκι του στον ώμο σε πόλεις, κάμπους και βουνά») αθάνατες σελίδες δόξας και μεγαλείου. Στην Αθήνα η ΚΕ του ΚΚΕ πήρε την απόφαση. Οριστική και αμετάκλητη. Εκανε δεχτή την πρόταση της Στρατιωτικής Επιτροπής. Κι έδωσε το «οκέι»! Είχε επιλεγεί και η ονομασία του αντάρτικου στρατού. (Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός). Ο Θανάσης Κλάρας, με την εντολή «στο τσεπάκι», ερχότανε απάνω, όλος φλόγα κι ορμή. Τα βουνά της Ρούμελης (που 'χαν να δουν «Κλεφτουριά» 120 χρόνια) τον καρτερούν με λαχτάρα. Και θα τον καλοδεχτούν σαν Αρη Βελουχιώτη. Είναι ο πρωτοκαπετάνιος.

Η Οργάνωση.

Στη Λαμία, όμως, κάποιον άλλον τυραγνάνε οι βαρύτερες ευθύνες και οι έγνοιες. Και «του φέρνουν σβούρα το κεφάλι»!.. Είναι ο Γιώργης Γιαταγάνας. Ο παλαίμαχος κομμουνιστής. Ο εξόριστος της Φολέγαντρος. Ο πρωτεργάτης της Εθνικής Αντίστασης στη Ρούμελη. «Καλή η απόφαση! Επιτακτική ανάγκη». Την περίμενε (Ο ίδιος είχε βοηθήσει προηγούμενα τον Κλάρα στη διερευνητική του αποστολή). Δεν έχει την παραμικρή αμφιβολία. «Ετσι έπρεπε να γίνει». Και, κουνώντας το δάχτυλο, άφηνε να καταλάβεις «μάλλον αργήσαμε». Κάποιες, δειλές αντιρρήσεις για το «πρόωρον» της υπόθεσης, τις απορρίπτει ασυζητητί. «Ασ' το αυτό! Ξέχνα το».

Αλλά και οι δυσκολίες «βουνό». Τις υποτιμά; Καθόλου. Τις βλέπει κατάματα. Αντικειμενικές συνθήκες δυσμενείς από κάθε άποψη. Υποκειμενικός παράγοντας αδύναμος. Οργανώσεις μόλις εμφανίζονται, εδώ κι εκεί. Υποδομή, ούτε καν στοιχειώδης. Για ένα τόσο σοβαρό και πρωτόγνωρο εγχείρημα (Ας το πω «Εφοδο στον Ουρανό»). Ούτε πείρα υπήρχε, από ένοπλη μορφή πάλης κι από αντάρτικο, στο Κόμμα και στο λαϊκό κίνημα. Κι όμως, επιμένει: «Η απόφαση θα εφαρμοστεί»! Γρήγορα και αποφασιστικά. Χωρίς ταλαντεύσεις και υποχωρήσεις. Χωρίς δισταγμούς και κωλυσιεργίες... Σε «κατά μέτωπο» σύγκρουση με εμπόδια και αδυναμίες. Η αποστολή Κλάρα θα πετύχει! Δε γίνεται ν' αποτύχει.

Στον Γιαταγάνα, ήταν πεποίθηση: «Το παν εξαρτάται από την Οργάνωση του Κόμματος». Κι αυτός ήταν ο Γραμματέας της. Δηλαδή ο πρώτος υπεύθυνος. Εχει βαθιά επίγνωση της σοβαρότητας της αποστολής. Και πλήρη συναίσθηση ευθύνης. Δίχως την Οργάνωση δε θα υπήρχε συγκρότηση Ομάδας του Αρη. Ούτε ξεκίνημα απ' την «Καλύβα του Στεφανή». Ούτε επίσημη εμφάνιση στη Δομνίστα. Ούτε και Γοργοπόταμος. Αλλωστε το παραδέχεται κι ο Κρις Γουντχάους (Ο υπ' αριθ. 2 της Αγγλικής Αποστολής). Η επιχείρηση «χωρίς τον Ζέρβα δε θα γινόταν, χωρίς τον Αρη δε θα πετύχαινε».

Η Σύσκεψη.

Ο «μπαρμπα-Γιώργης» (έτσι τον έλεγαν στην Κατοχή - δεν ξέρω πόσα ονόματα είχε στην παρανομία) είναι καθ' όλα έτοιμος. Ξέρει τι ακριβώς χρειάζεται εκείνη τη στιγμή. Και ενεργεί «αστραπιαία» (Δεν είναι υπερβολή). Συγκαλεί αμέσως κομματική σύσκεψη (Η συλλογικότητα είναι στο αίμα του). Για να συζητηθεί το σοβαρό αυτό θέμα. Ν' ακουστούν όλες οι γνώμες. Να αποφασίσει τα μέτρα που επιβάλλεται να παρθούν. Να δεσμευτούν όλοι με ευθύνες. Και να ριχτούν στη δράση.

Ο Γιώργης Γιαταγάνας.

Η σύσκεψη είναι γνωστή. Εχει καταγραφεί στην Ιστορία. Υστερα από την απόφαση της ΚΕ του ΚΚΕ είναι το γεγονός με την πιο μεγάλη σημασία. Ωστόσο, σε διάφορα συγγράμματα, αν δεν αποσιωπάται αναφέρεται υποβαθμισμένα. Εννοείται, από εκείνους που δε θέλουν να φαίνεται ο ρόλος της Οργάνωσης ή που θυμούνται το ΚΚΕ όταν είναι να το κατακρίνουν.

Η ιστορική σύσκεψη έγινε παράνομα στη Λαμία στις 14 του Μάη 1942. Με χίλιες προφυλάξεις και κινδύνους. Κάτω απ' το Κάστρο, στη συνοικία Νέα Σφαίρα, στο σπίτι του συντρόφου Μήτσου Μυρεσιώτη. Συμμετείχαν τα μέλη της Περιφερειακής Επιτροπής Φθιωτιδο-Φωκίδας και Ευρυτανίας του ΚΚΕ και στελέχη των Αχτίδων, που είχαν ανασυγκροτηθεί. Αυτοί που πρωτοστατούν και μοχθούν, ένα χρόνο τώρα, νυχθημερόν για το «Μέτωπο». Το ΕΑΜ, που ιδρύθηκε στις 27 του Σεπτέμβρη 1941. Να το στήσουν στην περιοχή. Να το στεριώσουν παντού. Και να το αναπτύξουν, «με γόνα και με γαίμα» (όπως θα πει ο ποιητής).
Συγκεκριμένα, ήταν - οι ολίγοι μεν αλλά εκλεκτοί - Γιώργης Γιαταγάνας, Γραμματέας της ΠΕ, Θανάσης Κλάρας (Αρης), Γιώργος Φράγκος, μέλος της ΠΕ (από Λαμία), Γιώργος Χουλιάρας - Περικλής (απ' τα Καστέλια), Νίκος Λέβας (από Δομοκό), Τ. Καρκάνης (από Δερελί), Δημήτρης Μπακόλας (από Καρπενήσι), Φώτης Μαστροκώστας - Θάνος (από Σπερχειάδα), Βασίλης Καθούλης - Καλυβιώτης (από Δαδί), Κ. Αμπλιανίτης - Κωστούλας (από Μώλο), Γ. Λιάσκος, Ν. Παπιώτης. Και άλλοι. Ανοιξε και διηύθυνε τη συζήτηση ο Γιαταγάνας. Εισηγήθηκε το θέμα ο Θ. Κλάρας (ο «καθ' ύλην αρμόδιος»). Που τον «χόρευε ο τόπος να βγει στο κλαρί», να πιάσει ντουφέκι και να συγκροτήσει Ομάδα!
Δεν ξέρω, απ' αυτή τη δουλιά, αν κρατήθηκαν κι αν διασώθηκαν πρακτικά. Αμφιβάλλω κι αν ζει κανένας, απ' τους πρωτοπόρους, να μας πει προφορικά ό,τι θυμάται. Οσους ήξερα είναι μακαρίτες, έπεσαν στους αγώνες. Πάντως, μετά τη σύσκεψη, στο στόχο να γίνει τ' αντάρτικο, βαρούν «όλα τα σφυριά»! Στην πρώτη Ομάδα εντάχθηκαν ορισμένοι απ' αυτούς (Ο Θάνος, ο Λέβας κ.ά). Σε λίγες μέρες κυκλοφόρησαν και προκηρύξεις, που έγραφαν: «Βγήκαν ομάδες ανταρτών στον Παρνασσό, στην Γκιώνα, στην Καταβόθρα (Οίτη) και στον Καλλίδρομο».
Στον Παρνασσό ακούστηκαν οι αντάρτες. Ηταν η λεγόμενη «8η Ομάδα». Με καθοδηγητή τον Γ. Χουλιάρα - Περικλή. Και διοίκηση τους Γιάννη Αλεξάνδρου - Διαμαντή (απ' την Κάτω Αγόριανη), Δ. Δημητρίου - Νικηφόρο (απ' την Απάνω Αγόριανη). Και Λουκά Καθούλη - Αριστείδη (απ' το Δαδί). Υπάρχει κι η απόφαση-εξουσιοδότηση της Αχτιδικής Επιτροπής Δαδιού του ΚΚΕ, στον Διαμαντή. Στη Λοκρίδα εμφανίστηκε στη Φοντάνα η λεγόμενη «9η» Ομάδα. Τη συγκρότησε ο Κωστούλας, που ήταν κι ο καθοδηγητής της. Με επικεφαλής τους: Χρίστο Κολιάφα - Βαλτετσιώτη (απ' το Καλαπόδι). Και Γιάννη Μαύρο - Μαυράκο (απ' τον Αϊ Κωνσταντίνο).

Η Σύνδεση.

Η Οργάνωση βρισκόταν σε μόνιμη επαφή με την Ομάδα του Αρη Βελουχιώτη. Τη βοήθησε στα προβλήματα που αντιμετώπιζε και στις κινήσεις της (Χωρίς αυτή θα ήταν «έρμαιο της τύχης»). Ο Αρης διατηρούσε επαφή με την ΠΕ και την ΚΕ. Στο τέλος Ιούνη έστειλε ένα γράμμα στην ΚΕ του ΚΚΕ. Επίσης και ένα γράμμα στον Γιαταγάνα, που ζητούσε να βγει η Ομάδα στον Παρνασσό και να φροντίσει να πάει κοντά του. Εγραφε:
«Σύντροφε Γιώργο. Μια από τις μεγάλες υπηρεσίες που έχεις να προσφέρεις στον ένοπλο αγώνα μας, κοντά στις τόσες άλλες που πρόσφερες με προθυμία και κατανόηση ως τώρα, επιμένω να είναι και η χωρίς καθυστέρηση έξοδος της ομάδας Παρνασσού που όλα της τα μέλη θεωρώ ικανά και διαλεχτά. Για να πραγματοποιηθεί όμως αυτό πρέπει εσύ να πρωτοστατήσεις και το Χουλιάρα να απαλλάξεις, από κάθε κομματική δουλιά πλέον για να τεθεί επικεφαλής τους φροντίζοντας να τους οδηγήσει όλους κοντά μου. Επαφή μαζί μου θα πάρει ή από τον Μπαρμπαλιά Λεύκας Δομοκού ή από τον Ανδρέα Δερελή Δομοκού».
Ο Αρης είχε εκφράσει την επιθυμία να έχει κοντά του, στ' αντάρτικο, τον Γιαταγάνα, ως πολιτικό καθοδηγητή. Τόση εκτίμηση και εμπιστοσύνη τού είχε. Ομως πάντα δεν τον άκουγε. Οταν του έστειλε, στην περιοχή Δομοκού, τον Γ. Φράγκο και απαιτούσε ν' αφήσει ελεύθερα τα παιδιά του τσιφλικά Μαραθέα, δεν υπάκουσε. Η καθοδήγηση παρακολουθούσε τη δραστηριότητα του Αρη. Ασκούσε έλεγχο. Και προσπαθούσε να τον συγκρατεί από αυθαίρετες ενέργειες, που μπορούσαν να εκθέσουν το Κόμμα και το λαϊκό κίνημα.
«Μπράβο Θανάση»!
Στις 25 προς 26 του Νοέμβρη, τα μεσάνυχτα, η επιχείρηση στο Γοργοπόταμο!.. Το σκοτάδι πυκνό. Στον κάμπο ησυχία. Στα ορεινά χωριά οργασμός. Οι Οργανώσεις στο πόδι. Κάποιοι ξέρουν. Αλλοι «μυρίζονται». Παίρνουν και δίνουν οι διαδόσεις. Παντού κινήσεις κι ετοιμασίες. Ζώα φορτώνονται. Οι σύνδεσμοι τρέχουν. Διακόσιοι αντάρτες εξορμούν. «Κάτι θα γίνει απόψε»!.. Πέρα στο βάθος, η Λαμία κοιμάται.
Εκεί κοντά στο Νεκροταφείο, ένα σπίτι δεν έχει ύπνο (Αχ! Αυτή η Ξηριώτισσα). Ενας άνθρωπος αγρυπνά. Το στενό δωμάτιο δεν τον χωράει. Κόβει βόλτες πέρα-δώθε. Σβήνει το ένα τσιγάρο, ανάβει τ' άλλο. Τον πνίγει ο βήχας. Τον τρώει η αγωνία! Που μεγαλώνει όσο προχωρεί η νύχτα. Κι όσο πλησιάζει η κρίσιμη ώρα. Είναι ο Γιαταγάνας! Αυτός ξέρει!
Ξέρει τι θα συμβεί. Και περιμένει. Ηρεμος πάντα. Με γερά νεύρα. Ψύχραιμος. Εξοπλισμένος με υπεράνθρωπη αντοχή. Απόψε όμως δοκιμάζεται η υπομονή του (Ισως γιατί η υπόθεση είναι πολύ σοβαρή). Κακές σκέψεις ζώνουν το μυαλό του. Φοβάται αποτυχία. Ωστόσο διατηρεί την αυτοκυριαρχία του. «Το πρωί όλα θα έχουν ξεκαθαρίσει». Κατά κάποιον τρόπο και η «λύτρωση» δεν αργεί.
Αξαφνα ακούγονται ντουφεκιές. Ακολουθούν φωνές, κροτάλισμα πολυβόλων, φωτοβολίδες, χειροβομβίδες. Η μάχη ανάβει για τα καλά. Στην πόλη συναγερμός, ουρλιαχτά Ιταλών, πανικός. Ο κόσμος ξυπνάει. Σε λίγο και μούγκρισμα αυτοκινήτων. Κι η φάλαγγα ξεκινάει, μ' αναμμένα τα φώτα. Πάει για ενίσχυση της φρουράς στη Γέφυρα. Σπεύδει και τρένο απ' το Λιανοκλάδι. Αμφίβολο είναι αν θα προλάβει... Μια δυνατή έκρηξη και μια λάμψη. Κι άλλη μια έκρηξη κι άλλη λάμψη, που ακολουθεί. Και η ανατίναξη της Γέφυρας είναι γεγονός.«Ο Γοργοπόταμος στην Αλαμάνα στέλνει περήφανο χαιρετισμό».
Ξημερώνοντας το χαρμόσυνο μήνυμα θ' ακουστεί στα πέρατα του κόσμου. Η σκλαβωμένη Ελλάδα απ' άκρη σ' άκρη θα πανηγυρίζει. Ακούγοντας την έκρηξη ο μπαρμπα-Γιώργης ανάσανε μ' ανακούφιση. Και πρόφερε: «Μπράβο Θανάση! Καλά τα κατάφερες».

«Παλιά Φρουρά»!

Ο Γιώργης Γιαταγάνας γεννήθηκε στη Βοδονίτσα (Μενδενίτσα) Λοκρίδος το 1899. Τέλειωσε το δημοτικό - 4τάξιο τότε. Ο πατέρας του Χρήστος. Η μάνα του Πολυξένη. Είχε και μια αδερφή. Μετοίκησαν στο Μώλο. Το σπίτι τους, στο κέντρο του χωριού, το πούλησαν. Το πήρε ο μπάρμπας μου Θόδωρος Τσαμαντάνης (Κάηκε στην Κατοχή και παραμένει ερείπιο). Στο επάγγελμα τσαγκάρης. Στο Μώλο δούλεψε, μαζί με άλλους 5-6 τεχνίτες, στο υποδηματοποιείο των αδελφών Γιάννη και Ηρακλή Φαφούτη.
Κομμουνιστής έγινε το 1924 (αν όχι και λίγο πιο πριν). Ανήκε στην ηρωική «Παλιά Φρουρά» του ΚΚΕ. Σεμνός, μειλίχιος, πράος, αισιόδοξος. Δραστήριο στέλεχος. Καλός οργανωτής. Είχε τη φήμη ανθρώπου που τρέχει στα χωριά και φτιάχνει «πυρήνες». Τον έλεγαν «στρούκτορα». Αγαπητός στον κόσμο. Με κύρος. Και οι αντίπαλοι τον σέβονταν. «Α, για το Γιαταγάνα, δεν μπορούμε να πούμε». Στις εκλογές, προπολεμικά, συνόδευε στα χωριά τους υποψήφιους βουλευτές Τάκη Φίτσο (δημοσιογράφο του «Ριζοσπάστη») και Γιώργο Θανασέκο (αγροτιστή).
Στη δικτατορία του Μεταξά (4η Αυγούστου 1936) πέρασε στην παρανομία. Πιάνεται το 1938, βασανίζεται και στέλνεται εξορία στη Φολέγανδρο. Τότε ακούσαμε. «Αϊ, πιάσανε και το Γιαταγάνα»! Στο νησί ήταν στο τριμελές γραφείο της Ομάδας Συμβίωσης, εξωτερικός γραμματέας. Μαζί με τον Νίκο Μανουσάκη (από την Κρήτη), εσωτερικό γραμματέα, και τον επίσης Κρητικό Ευθύμη Μαριακάκη, υπεύθυνο συνεργείων και υπηρεσιών. Ο γερο-Ευθύμης, τώρα 95 χρονώ (αδερφός του Νίκου Μαριακάκη, που εκτελέστηκε στην Καισαριανή με τους 200 την Πρωτομαγιά του 1944), έχει να λέει για τον Γιαταγάνα. «Αγωνιστής από τους σπάνιους. Λίγοι με το ήθος και το χαρακτήρα του Γιώργη. Ημασταν καλύτερα από αδέρφια». Και ποιος δε μίλησε γι' αυτόν με τα καλύτερα λόγια; (Ο Βάσος Γεωργίου, ο Γιώργης Τρικαλινός).
Το 1941, με την Κατοχή, δραπετεύει. Είναι στην ίδια αποστολή με τον Τρικαλινό. Ερχεται στα χωριά μας. Μένει στη Λαμία. Η ΚΕ του ΚΚΕ τού αναθέτει την ευθύνη για την αναδιοργάνωση του Κόμματος και την ανάπτυξη του ΕΑΜικού κινήματος στην περιοχή. Ανέλαβε Γραμματέας της ΠΕ Φθιωτιδο-Φωκίδας και Ευρυτανίας. Επωμίστηκε και την ειδική ευθύνη για το αντάρτικο. Εκείνη την περίοδο αναδείχνεται σε μια από τις πρώτες προσωπικότητες στη Ρούμελη. Απόχτησε μεγάλο κύρος που το διατήρησε. Ασχετα αν αργότερα αντικαταστάθηκε, στο πόστο αυτό, από μέλος της ΚΕ. Τον Ηλία Μανιάτη. Αν ήρθε σε υποδεέστερη θέση. Κι αν έζησε και πέθανε στην αφάνεια, σαν απλός στρατιώτης. Αλλά έμεινε βράχος!

Η εκτέλεση.

Μετά τη Βάρκιζα ο Γιαταγάνας ρίχτηκε φυλακή. Από τη Λαμία τον πάνε στη Γιούρα. Από κει τον ξανάφεραν στη Λαμία για να τον δικάσουν και να τον εκτελέσουν. Καταθέτω εδώ δυο συγκλονιστικές μαρτυρίες.
Ο συγγραφέας Νάσος Φαφούτης (στο βιβλίο του «Θερμοπύλες») γράφει: «Ο παντοδύναμος γραμματέας (στην Κατοχή) έδειξε πως πάνω απ' όλα ήταν άνθρωπος. Οταν αυτόβουλα εγγυήθηκε για μια ομάδα αντιφρονούντων Μενδενιτσιωτών, που αφέθηκαν ελεύθεροι, παρά το ότι η ομολογημένη κατηγορία που τους βάρυνε (κλοπή όπλων) ήταν από τις πιο σοβαρές»... «Ο Γιαταγάνας εκτελέστηκε το 1948 με απόφαση του στρατοδικείου Λαμίας, με μόνη κατηγορία ότι ήταν στέλεχος του ΚΚΕ. Οι Μενδενιτσιώτες που κατέθεσαν πως τους είχε σώσει από βέβαιο θάνατο δεν εισακούστηκαν».
Ο Στέλιος Τάταρης (σε γράμμα του στο «Ριζοσπάστη» 16.2.1986) έγραφε: «Μαύρο 1948 στα Γιούρα. Οι μεταφορές των αγωνιστών, για δίκες, στο φόρτε τους. Ακουσα για μια στιγμή τον κράχτη να φωνάζει: Ο Στέλιος Τάταρης να πάει στη σκηνή του Γιαταγάνα. Μπαίνοντας στη σκηνή τον είδα αγέρωχο και γελαστό να μου λέει. "Στέλιο φεύγω. Πάω για το εκτελεστικό απόσπασμα. Πάρε αυτά τα ρούχα. Θα σου είναι χρήσιμα για όσο παραμείνεις στο κολαστήρι της Γιούρας. Κρατάτε ψηλά τη σημαία του αγώνα. Ο λαός μας παρά τις δυσκολίες δε λυγάει εύκολα. Αργά ή γρήγορα ο σοσιαλισμός όπως τον πιστεύουμε θα θριαμβεύσει"».
Τέλος, καταθέτω το σχετικό εδάφιο, από την «Ονομαστική Κατάσταση Ληξιαρχικών Πράξεων Εκτελεσμένων» στη Λαμία, 192 τον αριθμό, στα 1947-1949. που μου έστειλε ο Βασίλης Κάιλας, πρόεδρος του Παραρτήματος ΠΕΑΕΑ Λαμίας.
«α/α 24. ΓΙΑΤΑΓΑΝΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ του Χρήστου και της Πολυξένης. Ετών 49. Αγαμος. Καταγωγή Μενδενίτσα. Κατοικία Λαμία. Επάγγελμα υποδηματοποιός. Ημερομηνία εκτέλεσης 9.12.1948».

Του Γιώργη Μωραΐτη.