Τι είναι ελευθερία του λόγου;

Τι είναι ελευθερία του λόγου; Μπορεί να έχει περιορισμούς, μπορεί να χρησιμοποιείται ως έννοια κατά το δοκούν, μα ως πράξη να είναι ουτοπία;

Ηθικά η ελευθερία του λόγου αποτελεί συστατικό στοιχείο της ανθρώπινης προσωπικότητας, καθώς αποτελεί το σπουδαιότερο μέσο έκφρασης και επικοινωνίας των ανθρώπων. Η κατάργηση ή, έστω, ο περιορισμός της ελευθερίας του λόγου θίγει επομένως την ίδια την ανθρώπινη προσωπικότητα…

Η ελευθερία του λόγου δεν ανταποκρίνεται μόνο σε μια εσωτερική ανάγκη του ανθρώπου, αλλά αποτελεί και, τη σπουδαιότερη ίσως, conditio sine qua non της δημοκρατίας. Χωρίς ελευθερία του λόγου, δεν είναι δυνατή καμία δημοκρατική διαδικασία.

Αν καταγράφαμε όλα τα δικαιώματα που ο άνθρωπος έχει στη ζωή του, δε θα είχαμε καμία δυσκολία ή αμφιβολία να καταχωρήσουμε στην πρώτη γραμμή εκείνο της ελεύθερης έκφρασης και σκέψης στη ζωή του. Ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος και ελεύθερος πρέπει να πορεύεται μέσα στον κοινωνικό στίβο της ζωής του.

Πολλοί είναι οι μελετητές που υποστηρίζουν ότι ο λόγος αξίζει και ως σκοπός αλλά και ως μέσο.

Ως σκοπός, η ελευθερία του λόγου συνδέεται με την ολοκλήρωση του ανθρώπου ως προσωπικότητα, με την ανάπτυξη των ικανοτήτων αλλά και των δυνατοτήτων του.

Αν ο άνθρωπος δεν έχει την ελευθερία να σκέπτεται, όπως επιθυμεί, αλλά και να ανταλλάσσει τις σκέψεις και τις ιδέες του με τους άλλους, πώς είναι δυνατόν να πραγματώσει τους σκοπούς της ύπαρξής του, όντας μια μη ολοκληρωμένη προσωπικότητα;

Από την άλλη πλευρά, ως μέσον η ελευθερία του λόγου συνιστά απαραίτητο στοιχείο για τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Στο εν λόγω πολίτευμα, οι αποφάσεις έχουν ως βάση -ως στήριγμα- τις επιλογές των πολιτών.

Η ελευθερία του λόγου είναι αναγκαία για την πληροφόρηση, για τη διαμόρφωση επιλογών αλλά και για την ίδια τη συμμετοχή του πολίτη.

Επιπλέον είναι απαραίτητη, για να γίνεται έλεγχος προς την εξουσία αλλά και προς τα πρόσωπα που την ασκούν.

Η ελευθερία της έκφρασης μπορεί να αποτελέσει τον σπόρο που εάν φυτευτεί και καλλιεργηθεί σε κατάλληλο έδαφος όπως στα πλαίσια μιας κοινωνίας που σέβεται τη διαφορετικότητα και επιδιώκει τη συναίνεση, οι καρποί -που θα αποφέρει- θα καταδείξουν την αξία και τη σπουδαιότητα της συγκεκριμένης ελευθερίας. Αντίθετα, η καταπίεση του λόγου δεν λύνει τα προβλήματα αλλά δημιουργεί πικρίες, μίση και συνιστά απειλή για την κοινωνική συνοχή.

Η ελευθερία του λόγου είναι ένα από τα βασικότερα όπλα που ο άνθρωπος έχει στα χέρια του για την πληροφόρηση και τη συμμετοχή του μέσα στην κοινωνία, για τη διαμόρφωση τάσεων και απόψεων για μια κοινωνική συγκρότηση και ανθρώπινη συμπεριφορά που θα την καταυγάζει η καθαρότητα της αγάπης και της συναδελφοσύνης.

Επιπλέον, με αυτή μπορεί να ασκείται έλεγχος όχι μόνον προς την εξουσία αλλά και προς τα πρόσωπα που την ασκούν. Το εξαίρετο αυτό δικαίωμα κατοχυρώνεται στο άρθρο 14 παρ. 1 του Ελληνικού Συντάγματος. Πρόκειται για την ελευθερία του καθενός να μπορεί να εκδηλώνει τις σκέψεις του και να εκφράζεται ελεύθερα. Δεν είναι τυχαία η συνάντηση που γίνεται μεταξύ ελευθερίας γνώμης και δημοκρατίας. Στο δημοκρατικό πολίτευμα όλες οι ιδέες είναι αποδεκτές, με την έννοια ότι όλες οι ιδέες είναι ελεύθερες. Το συγκεκριμένο πολίτευμα επιτρέπει την ελεύθερη κίνηση και κυκλοφορία των ιδεών και απόψεων και καθένας έχει την ελευθερία να αποδεχτεί ή να απορρίψει οποιαδήποτε ιδέα, άποψη ή γνώμη.

Εκδοχές της ελευθερίας του λόγου μπορούν να βρεθούν σε πρώιμα έγγραφα για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η Αγγλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του 1689 αναγνώριζε την «ελευθερία του λόγου στο Κοινοβούλιο» και είναι ακόμα σε ισχύ. Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, που υιοθετήθηκε κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης το 1789, επιβεβαίωνε ειδικά την ελευθερία του λόγου ως αναφαίρετο δικαίωμα. Η Διακήρυξη προβλέπει την ελευθερία της έκφρασης στο άρθρο 11, το οποίο ορίζει ότι:

“Η ελεύθερη ανταλλαγή ιδεών και απόψεων είναι ένα από τα πιο πολύτιμα δικαιώματα του ανθρώπου. Κάθε πολίτης μπορεί, κατά συνέπεια, να μιλήσει, να γράψει, και να εκτυπώσει με ελευθερία, αλλά θα είναι υπεύθυνος για καταχρήσεις της ελευθερίας αυτής, όπως θα ορίζεται από το νόμο.”

Σήμερα, η ελευθερία του λόγου, ή η ελευθερία της έκφρασης, αναγνωρίζεται στο διεθνές και περιφερειακό δίκαιο για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το δικαίωμα αυτό κατοχυρώνεται στο άρθρο 19 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, στο άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, στο άρθρο 13 της Αμερικανικής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και στο άρθρο 9 του Αφρικανικού Χάρτη Ανθρωπίνων και Λαϊκών Δικαιωμάτων. Σύμφωνα με τα επιχειρήματα του Τζον Μίλτον, η ελευθερία του λόγου νοείται ως ένα πολύπλευρο δικαίωμα που περιλαμβάνει όχι μόνο το δικαίωμα έκφρασης ή διάδοσης πληροφοριών και ιδεών, αλλά και τρία ακόμη διακριτά σκέλη:

*το δικαίωμα στην αναζήτηση πληροφοριών και ιδεών.

*το δικαίωμα στην λήψη πληροφοριών και ιδεών.

*το δικαίωμα στην διάδοση πληροφοριών και ιδεών.

Από τη σύντομη αυτή αναφορά δεν μπορεί να προκύψουν αμφιβολίες για την θεμελιώδη σημασία του δικαιώματος της ελευθερίας του λόγου.

-Στην υπόθεση The Handyside (απόφαση της 7ης Δεκεμβρίου 1976, Σειρά Α, Αρ. 24) η φύση και το πεδίο της ελευθερίας της έκφρασης καθορίστηκε ως ακολούθως:

“Η ελευθερία της έκφρασης συνιστά αναγκαίο θεμέλιο μιας δημοκρατικής κοινωνίας, μια από τις βασικές προϋποθέσεις για την πρόοδó της και για την ανάπτυξη κάθε ανθρώπου. Εφαρμόζεται όχι μόνο στην “πληροφόρηση” ή στις “ιδέες” που γίνονται ευνοϊκά δεκτές ή θεωρούνται ως ανώδυνες ή αδιάφορες, αλλά, επίσης, σε εκείνες που προσβάλλουν, πλήττουν ή ενοχλούν το Κράτος ή οποιοδήποτε τμήμα του πληθυσμού. Τέτοιες είναι οι απαιτήσεις της πλουραλιστικής ανεκτικότητας και του ανοιχτού πνεύματος, χωρίς τις οποίες δεν νοείται η ύπαρξη “δημοκρατικής κοινωνίας».

“Το Σύνταγμα φτιάχτηκε για να προστατεύει απόψεις που ενοχλούν.

Τις άλλες, έτσι κι αλλιώς, δεν θέλει να τις λογοκρίνει κανείς.”

είχε πει ο αμερικανός δικηγόρος Mike Godwin, του Electronic Frontier Foundation (EFF), ο άνθρωπος που συντόνιζε τις προσπάθειες ενάντια στο νομοσχέδιο της αμερικανικής κυβέρνησης το οποίο προσπαθούσε να περιορίσει την ελευθερία του λόγου στον κυβερνοχώρο. Στον Mike Godwin, πρέπει να αποδοθεί ένα μεγάλο κομμάτι της τελικής νίκης, ενάντια στην κυβέρνηση Clinton που πέρασε το «Διάταγμα περί Eυπρέπειας στις Eπικοινωνίες» (Communications Decency Act).

Η επιλογή για την ελευθερία του λόγου, ηχεί όμορφα σε όλες τις γνώστες διακηρύξεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων:

–Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (άρθρο 19):

“Ο καθένας έχει το δικαίωμα στην ελευθερία της γνώμης και της έκφρασης, συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος του καθενός να διατηρεί ανενόχλητος τις απόψεις του καθώς επίσης του δικαιώματος να αναζητά και να μεταδίδει πληροφορίες και ιδέες με οποιοδήποτε μέσο σε όλο τον κόσμο.”

–Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (άρθρο 10):

“Ο κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα ελευθερίας της έκφρασης. Το δικαίωμα αυτό περιλαμβάνει την ελευθερία διατήρησης της άποψης του καθώς επίσης και του δικαιώματος να αναζητά και να μεταδίδει πληροφορίες και ιδέες χωρίς την παρέμβαση οποιασδήποτε κρατικής αρχής σε όλο τον κόσμο.”

–Διεθνές Σύμφωνο Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων (άρθρο 19 παρ. 1, 2):

“Ο κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα να έχει την άποψη του χωρίς καμία παρέμβαση. Ο κάθε άνθρωπος πρέπει να έχει το δικαίωμα ελευθερίας της έκφρασης. Το δικαίωμα αυτό περιλαμβάνει και το δικαίωμα του καθενός να αναζητά, να λαμβάνει και να μεταδίδει οποιεσδήποτε πληροφορίες και ιδέες ανεξαρτήτως συνόρων, είτε προφορικά είτε γραπτά ή εκτυπωμένα, σε μορφή τέχνης ή με οποιοδήποτε άλλο μέσο της επιλογής του.”

“Όπου αμφισβήτηση, εκεί ελευθερία…”

έγραφε τον 1ο αιώνα, ο ρωμαίος γνωμικογράφος Publilius Syrus.

“Μέχρι να χάσεις την υπόληψή σου, δεν συνειδητοποιείς πόσο μεγάλο φορτίο είναι και τι σημαίνει πραγματικά ελευθερία.”

Margaret Mitchell, 1900-1949, Αμερικανίδα συγγραφέας.