Καπιταλιστική παλινόρθωση.

Ενα αυθαίρετο και συνάμα δόλιο συμπέρασμα που συνάγεται από την καπιταλιστική παλινόρθωση (1) στις χώρες όπου επιχειρήθηκε το πέρασμα στον κομμουνισμό είναι ότι η πρώτη αρκεί για να τεκμηριωθεί το ανέφικτο του δεύτερου και ότι συνεπώς και πάλι η λύση στα όποια προβλήματα εμφανίζει το κυρίαρχο σύστημα πρέπει, όσο σοβαρά και να είναι αυτά, να αναζητείται πάντοτε εντός των ορίων του, μια και καμία άλλη προοπτική δεν μπορεί να υπάρξει εκτός αυτών.
Πρόκειται για μία ακόμη εκδοχή της συλλογιστικής του «τέλους της ιστορίας», η οποία χρησιμοποιείται για να στηριχθεί ιδεολογικά το ανυπέρβλητο του καπιταλισμού.
Να όμως που η ίδια η ιστορία της εμφάνισης και της επικράτησης του καπιταλισμού έρχεται να διαψεύσει με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο την παραπάνω επιχειρηματολογία και να καταδείξει τη σαθρότητά της. Ας τη θυμίσουμε συνοπτικά.
Σε ορισμένες περιοχές της βόρειας Ιταλίας και της Φλάνδρας, οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής είχαν εκτοπίσει πρώιμα τις φεουδαρχικές σχέσεις από τον 13ο κιόλας αιώνα (2) . Στις ιταλικές πόλεις του βορρά κυριαρχούσε από τότε μια αστική τάξη από εμπόρους, τραπεζίτες, ιδιοκτήτες μανιφατούρας, ενώ σε ορισμένα αναπτυγμένα κέντρα, όπως η Φλωρεντία, αναπτύχθηκε αργότερα μια πρώιμη εργοστασιακή οργάνωση βασισμένη στην καθαυτό μισθωτή εργασία.
Εχει ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι στη Φλωρεντία, στην οποία οι ευγενείς είχαν εκδιωχθεί από την κυβέρνηση από το 1282, οι εργατικές μάζες κατόρθωσαν το 1378 να κατακτήσουν την εξουσία και μάλιστα να τη διατηρήσουν για τέσσερα χρόνια έως το 1382, γεγονός στο οποίο αναφέρεται διεξοδικά και ο Νικολό Μακιαβέλι (3) . Το ίδιο συνέβη στις αρχές του 14ου αιώνα (1302) στις φλαμανδικές πόλεις Γάνδη και Ιπρ (4) .
Ετσι λοιπόν, όπως παρατηρεί και ο Μαρξ, «στην Ιταλία η κεφαλαιοκρατική παραγωγή αναπτύχθηκε νωρίτερα από αλλού (...). Οταν (όμως) η επανάσταση της παγκόσμιας αγοράς από τον 15ο (αιώνα) και δω κατέστρεψε την εμπορική υπεροχή της Βόρειας Ιταλίας, άρχισε μια κίνηση προς την αντίθετη κατεύθυνση...» (5) και τότε είχαμε μια φεουδαλική παλινόρθωση.
Αναφερόμενος σε αυτήν ακριβώς την παρακμιακή περίοδο, ο Γκράμσι έκανε λόγο για τις «εκατό πόλεις της σιωπής» (6) .
Στη συνέχεια, ο καπιταλισμός εδραιώθηκε, όχι πια στην Ιταλία αλλά σε χώρες όπως η Αγγλία ή η Γαλλία, ενώ χρειάστηκε το Risorgimento και το κίνημα του Γαριβάλδη στο τέλος του 19ου αιώνα για να στεριώσει στην Ιταλία το αστικό καθεστώς. Ετσι, η Ιταλία από πρωτοπόρος στη διαδικασία της καπιταλιστικής μετάβασης μετατράπηκε σε ουραγό της.
Τι συμπέρασμα μπορούμε να βγάλουμε, κατ' αναλογίαν, από αυτήν την ιστορική εμπειρία; Από τη μια ότι η καπιταλιστική παλινόρθωση, και μόνον, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να σηματοδοτήσει και το ανέφικτο του περάσματος στον κομμουνισμό και, από την άλλη, ότι αυτό είναι πιθανόν να πραγματοποιηθεί με επιτυχία σε μια περιοχή του κόσμου διαφορετική από τη Ρωσία στην οποία και πρωτοεπιχειρήθηκε .
Βεβαίως, αυτό κάθε άλλο παρά σημαίνει ότι το δίλημμα κομμουνισμός, ή βαρβαρότητα θα επιλυθεί αναπόφευκτα υπέρ του κομμουνισμού. Σημαίνει, όμως, ότι όσο υπάρχει καπιταλισμός το φάντασμα του κομμουνισμού θα συνεχίζει να πλανάται πάνω από την ανθρωπότητα, όσο κι' αν οι εχθροί του προσπαθούν να το εξοβελίσουν, σημαίνει ότι δεν είναι μάταιο να επιχειρούμε «να παρακάμψουμε τα ερείπια» και να κατακτήσουμε «τη νίκη που περιμένουν οι ήττες [μας]» (7) .

Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΡΟΥΣΗ.

Καθηγητή Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο της Αθήνας.

(1) Δεν πρόκειται να αντιμετωπίσουμε εδώ ούτε τις αιτίες της, ούτε τον χαρακτήρα της.
(2) Βλέπε σχετικά, μεταξύ άλλων: Πέρι Αντερσον, «Το απολυταρχικό κράτος», εκδόσεις «Οδυσσέας», 1986, Μ. Ντομπ, Π. Σουίζι, Κ. Τακαχάσι κ.λπ., «Η μετάβαση από τον φεουδαλισμό στον καπιταλισμό», εκδόσεις «Θεμέλιο», 1986, Μ. Dobb, «Etudes sur le developpement du capitalisme», editions «Maspero», 1981.
(3) Nicolas Machiavel, «Florence insurgee-La revolte des Ciompi», editions «L' Esprit frappeur», 1998.
(4) Jacques Pirenne, «Les grands courants de l' histoire universelle», editions «De la Baconniere-Neuchatel», tome 2, σελ. 183.
(5) Καρλ Μαρξ, «Το Κεφάλαιο», «Σύγχρονη Εποχή», τόμος πρώτος, σελ. 741, υποσημείωσηη 189.
(6) Antonio Gramsci, «Il Risorgimento», «Einaudi», Torino, 1949, σελ. 95.
(7) Παράφραση από το ποίημα «Πολύτιμα σκουπίδια» της Νάντιας Γαβαλά, από τη συλλογή «Τριανταοκτώ τριαντάφυλλα», «Δωδώνη» 2009.