Κυδωνιά –ή Ζηλίστα- Ναυπακτίας.

Η Κυδωνιά –πρώην Ζηλίστα- είναι χτισμένη σε υψόμετρο 880 μέτρα λίγα χιλιόμετρα δυτικά των Βαρδουσίων και αριστερά της όχθης του Ευήνου. Βόρεια βρίσκεται το όρος Οξυά. Πρωτεύουσα του παλαιού Δήμου Οφιονείας, που σήμερα συγχωνεύτηκε με το Δήμο Αποδοτίας ,αποτελείται από λίγους μόνιμους κατοίκους με αγροτική και κτηνοτροφική απασχόληση.
Ωστόσο κάθε καλοκαίρι, εκεί κοντά στο πανηγύρι του Σωτήρος στις 6 Αυγούστου συγκεντρώνει πολλά από τα ξενιτεμένα παιδιά της, που ο νόστος της γενέθλιας και πατρογονικής γης τα φέρνει ξανά και ξανά κάτω από τα αιωνόβια πλατάνια της. Παρά την ερήμωση του το χωριό διατηρεί τη φυσική του ομορφιά. Ο επισκέπτης του μπορεί να χαρεί τα άγρια βουνά και τις χαράδρες που το περιβάλλουν, τα πλούσια κρυστάλλινα νερά του και τις καταπράσινες ρεματιές του. Μπορεί ακόμα να θαυμάσει την παλαιά λιθόκτιστη εκκλησία του Αγίου Ιωάννη καθώς και τον νεοεγερθέντα ναό του Αγίου Νικόλαου που βρίσκεται σε μια πανέμορφη τοποθεσία και αποτελεί ένα πανέμορφο στολίδι για το χωριό. Επίσης στον περίβολο του Ναού βρίσκεται το πολιτιστικό κέντρο και ο μικρός ξενώνας για την καλύτερη εξυπηρέτηση των προσκυνητών και των επισκεπτών του χωριού .Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον επισκέπτη έχει εξίσου το λαογραφικό μουσείο, το οποίο στεγάζεται στο παλιό πέτρινο σχολείο του χωριού δίπλα στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη και συγκεντρώνει μεγάλο αριθμό αντικειμένων από τη ζωή και τη δράση των προηγούμενων γενεών, από ένα τρόπο ζωής που χάθηκε πια.
Από τα αρχαία χρόνια, καθώς και από την νεότερη ιστορία, ο τόπος της Κυδωνιάς (Ζηλίστας), αναφέρεται σε πολλά ιστορικά γεγονότα. Πότε ακριβώς χτίστηκε ο οικισμός της Κυδωνιάς καθώς και οι γειτονικοί οικισμοί Στρωμίνιανης , Μικρής και Μεγάλης Παλούκοβας κλπ. δεν το γνωρίζουμε . Γνωρίζουμε όμως ότι η περιοχή αυτών των χωριών , όλων των Κραβάρων , που αποτελούσε το ορεινό κομμάτι της Αρχαίας Αιτωλίας ,είχε οικισμούς από τα προχριστιανικά χρόνια .Ο Ηρόδοτος αναφέρει για την περιοχή αυτή «εισί δε κατά ταύτα χωρία και λέοντες πολλοί και βόες άγριοι , των τα κέρεα υπερμεγέθη εστί….Ζ’126» . Ο Θουκιδίδης για τους αυτόχθονες κατοίκους της Αιτωλίας αναφέρει «Επιχειρείν δε εκέλευον πρώτον με Αποδότοις , έπειτα δε Οφιονεύσι και μετά τούτοις Ευρυτάσιν ,όπερ μέγιστον μέρος εστί των Αιτωλών, αγνωστότατοι δε γλώσσαν και ωμοφάγοι εισίν ως λέγονται . Γ126» Για το έθνος των Αιτωλών αναφέρει επίσης ο Θουκυδίδης : «το γαρ έθνος μέγα μεν είναι των Αιτωλών και μάχιμον , οικούν δε κατά κώμας ατειχίστους και ταύτας δια πολλού .Γ94». Μαρτυρίες λένε για την ύπαρξη αρχαίου οικισμού στη Ζηλίστα η οποία παλαιότερα ήταν χτισμένη ανατολικότερα της , σε απόσταση περίπου 45 λεπτών στη θέση Γούστιανη , όπου υπήρχε αρχαία πόλη ή οικισμός .Επειδή όμως η θέση εκείνη ήταν το πέρασμα των Τούρκων από τη Φθιώτιδα στη Ναύπακτο και δέχονταν πολλές ενοχλήσεις από τους διερχόμενους Τούρκους , αναγκάστηκαν οι Κυδωνιώτες να μετοικήσουν στη σημερινή θέση του χωριού .Είναι γνωστό ότι οι Κυδωνιώτες καταγίνονταν στη βιομηχανία χαλκού , στην σηροτροφία και στην επεξεργασία των κουκουλιών.Η αρχαία πόλη ή οικισμός Γούστιανη πρέπει να καταστράφηκε, όταν οι κάτοικοί της αποδεκατίστηκαν από τη φοβερή ασθένεια πανούκλα που τα έτη 747-748 μ.Χ μεταδόθηκε από την Ιταλία στην Ελλάδα.
Η Ζηλίστα κατά την επανάσταση του ‘21 έπαιξε σημαντικό ρόλο στη μάχη της Τέρνοβας , όπου η διοίκηση του στρατοπέδου της Ζηλίστας , άγνωστο πως , πληροφορήθηκε την απόφαση των Τούρκων να χτυπήσουν τις θέσεις της Τέρνοβας πριν ανατείλει ο ήλιος και έστειλαν από τη Ζηλίστα για ενίσχυση το χιλίαρχο Γιαννάκη Στράτο. Τέλος στη μάχη της Ζηλίστας , αναφέρετε πως ο Αθανάσιος Διάκος σκότωσε με ένα κλαδί έναν Τούρκο στρατιώτη και του πήρε τον οπλισμό , κατακτώντας κυριολεκτικά με το σπαθί του τον τίτλο του Κλέφτη.

Την περίοδο λίγο πριν το 1900 οι άντρες κυρίως του χωριού, λόγω της λιγοστής οικόσιτης κτηνοτροφίας και της άγονης γης, αναγκάζονταν να ξενιτευτούν για την αναζήτηση εργασίας και καλύτερων όρων ζωής. Η πιο σοβαρή όμως αιτία που μπορεί να πλήξει μία μικρή ή μία μεγάλη κοινωνία , είναι η μετανάστευση εξ αιτίας πολέμου . Στην Κυδωνιά συγκεκριμένα , κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949) έγινε αναγκαστικός εκπατρισμός των χωριανών. Ο κυβερνητικός στρατός έδωσε διαταγή να φύγουν όλοι οι κάτοικοι του χωριού για τα αστικά κέντρα όπως για τη Ναύπακτο , το Μεσολόγγι , το Αίγιο ,το Τρίκορφο κ.ά .Έτσι σε λίγες ώρες καταστράφηκαν νοικοκυριά που συγκροτήθηκαν με τόσο μόχθο χρόνων και χρόνων .Στους τόπους της προσωρινής εγκατάστασης τους οι χωριανοί πέρασαν δύσκολες ώρες ,και ακόμα πιο δύσκολες, όταν έληξε ο εμφύλιος πόλεμος και ήρθε η ώρα για τον επαναπατρισμό. Στο χωριό γύρισαν αρκετοί χωριανοί , όπου με τον καιρό και μέσα από αγώνες και διεκδικήσεις κατάφεραν να αλλάξει προς το καλύτερο η ζωή στο χωριό. Η ξενιτιά βέβαια δεν έπαψε να υπάρχει . Κύριος προορισμός των Κυδωνιωτών ήταν το Λαύριο, όπου δούλευαν στα μεταλλεία . Επίσης άντρες και γυναίκες αναζητούσαν μεροκάματο στην περιοχή του Αιγίου κυρίως για την εξοικονόμηση του λαδιού και κατά τους καλοκαιρινούς μήνες θέριζαν τον κάμπο της Λαμίας .Εκείνες τις εποχές στην Κυδωνιά υπήρχαν εργαστήρια, όπου χωριανοί δούλευαν το ασήμι και το χαλκό . Επίσης μαρτυρίες λένε και για την ύπαρξη καλλιέργειας μεταξοσκώληκα .Υπήρχε σπουδαία εκκλησιαστική παράδοση και πολλοί γίνονταν παπάδες και δάσκαλοι όπως περιγράφει και ο ποιητής Γεώργιος Αθανασιάδης με τους στίχους:

«Ζηλίστα με το χάλκωμα , Ζηλίστα με το ασήμι ,
μαστοροχώρι μια φορά , δασκαλοχώρι τώρα ,
κονάκι τον αγάδωνε ,των ασκεριών συρίμι ,
της λευτεριάς το φλάμπουρο ψηλοσηκώνεις φόρα .
Το κεφαλάρι σου όμορφο σε ποιόν δεν έχει αρέσει ,
κι όντας τα χαμοκέρασα και όντας πολλά τα χιόνια !
Κώστας Σουσμάνης έφτασε τον Τόυρκο να βαρέση ,
Μα ο Χάρος τον καρτέραγε στα μαρμαρένια αλώνια!»