Εξουσία δημόσιας καλαισθησίας.

«Οι ανθρώπινες βαρβαρότητες εναντίον της μορφής των Αθηνών, βαρβαρότητες από το κράτος, από ιδιώτες, από εταιρείες, από τον καθένα που διαθέτει λίγη πέτρα (και τσιμέντο), είναι καιρός να ξυπνήσουν στους λίγους Αθηναίους (ο Μωρεάς θεωρούσε «Αθηναίους» μια κατηγορία λεπταίσθητων ανθρώπων έστω κι αν ήσαν από την Κίνα) το πνεύμα της πόλεως ή καλλίτερα το πάθος της πόλεως.

Ας σώσωμεν την Πρωτεύουσα.

Εξ αιτίας της αναισχυντίας στην οποίαν ωδήγησε η ανάγκη να κατέχωμε οικόπεδα σ’ αυτό τον ιερό και δυστυχισμένο χώρο, επρότεινα εδώ και λίγον καιρό στην εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα» να νομοθετηθή μια Εξουσία Δημοσίας Καλαισθησίας, Ανώτατο Συμβούλιο από αρχαιολόγους, καλλιτέχνες, ιστορικούς και αρχιτέκτονες, εξουσιοδοτημένο να επιτρέπει ή να απαγορεύει κάθε τι που επηρεάζει την μορφή της πόλεως.

Οικοδομαί και μνημεία, διαρρυθμίσεις δρόμων, κήπων, βράχων, το σημαντικό ή το ελάχιστο, αρκεί να σχετίζεται με την όψη των Αθηνών – και τι είναι εκείνο που δεν επηρεάζει την μορφή της πόλεως – θα κρίνωνται από ένα αρμόδιο Σώμα και απλούστατα δεν θα γίνονται, αν δεν πρέπει να γίνουν.

Την μορφή της πόλεως θα την εξουσίαζει τότε ένα Συμβούλιο. Τώρα το δημόσιο και αιώνιο αυτό πράγμα, αυτή την ιδέα, την εξουσιάζει κάθε άνθρωπος και την εξευτελίζει…

Εφθάσαμεν έτσι στην σημερινή εποχή όπου η ανάγκη κατοικιών, η μανία της ακίνητης ιδιοκτησίας, η ευκολία του τσιμέντου και η χονδροκοπιά η τόσον κυρίαρχη σήμερα, γέμισαν την Πρωτεύουσα από στούμπους και παλούκια και δημιούργησαν για τους καλαίσθητους ανθρώπους πανικό.

Είναι χαρακτηριστικό πως μέσα στο επιτελείο κι αυτού ακόμη του (Χαρίλαου) Τρικούπη δεν βρέθηκαν άνθρωποι με καλαισθητικές ιδέες ώστε να του υποβάλουν μέτρα για να σώσουν την μορφή της πόλεως. Είναι τουλάχιστον γεγονός πως στην πρωθυπουργία του δυνατότερου τότε πολιτικού φαγώθηκαν από τα φουρνέλα λόφοι ιστορικής και αισθητικής αξίας.

Μόλις όταν έδυσε ο (Χαρίλαος) Τρικούπης (1896), ένας από τους σκεπτόμενους ανθρώπους που τον τριγύριζαν, ο μόνος ίσως του επιτελείου του, εμίλησε για τέτοιες πολυτέλειες – ο μακαρίτης αξιωματικός του Μηχανικού Πέτρος Λυκούδης.

Σε μια διαμαρτυρία του στο «Άστυ», για την αταραξία του κράτους στο ζήτημα της καταστροφής των λόφων, ο Λυκούδης υπενθύμισε πόσο πρόσεχαν τα λεπτά αυτά ζητήματα οι αρχαίοι, οι οποίοι δεν επέτρεψαν λατομεία κοντά στις πόλεις κι όταν χρειάστηκαν για τον Παρθενώνα και άλλα κτίρια πειραϊκό λίθο, έσκαψαν για να τον λατομήσουν τάφρο μακρυά και στενή προς την διεύθυνση της κορυφής της Πειραϊκής Χερσονήσου, για να μην φαίνονται οι πληγές της γης από την πόλη και τον λιμένα.

Αποτέλεσμα της κραυγής αυτής ήταν να ψηφισθή ένας νόμος του 1896 που απαγόρευε την λατομεία στην περιοχή των Αθηνών και του Πειραιώς χωρίς να γνωμοδοτήσει ένα Συμβούλιο τριών αρχαιολόγων και να δώσει την άδεια ο Υπουργός Εσωτερικών.

Αλλά αρκετοί λόφοι ως τότε είχαν καταστραφή. Οι υπόλοιποι χάθηκαν μετά την ψήφιση του νόμου. Το βορεινό στήριγμα του Λυκαβηττού – ολόκληρος τεράστιος βράχος – αφανίστηκε πολύ κατόπιν. Ο Σβορώνος εφώναζεν ως τα τελευταία χρόνια για την καταστροφή ιστορικών λόφων.

Τόσο ασυγκίνητο είναι το κράτος για ό,τι δεν ενδιαφέρει την ασφάλεια και την παραγωγή. Στον μικρό εκείνο νόμο του 1896 βρίσκομε οπωσδήποτε την πρώτη ιστορική συγκίνησι της Ελληνικής Πολιτείας για το αστάθμητο και αόριστο που λέγεται καλαισθησία των Αθηνών.

Αν το μέτρο ήταν γενικώτερο κι έβαζε μερικούς οικοδομικούς περιορισμούς τουλάχιστον σε καίρια μέρη της πόλεως, αν προστάτευε τα ιστορικά κτίρια του ανθρώπου ή τα (δεδομένα) της φύσεως, αν εμπόδιζε την μανία του ύψους, αν απαγόρευε πύργους απέναντι στο Πανεπιστήμιο και φούρνους δίπλα στην Ακαδημία, αν έσωζε την κορυφή του Λυκαβηττού από την ασχημία των καμπαναριών και των φρουρίων, θα έβαζε ασφαλώς μερικά όρια στην Ελληνική βαρβαρότητα και θα είχεν από τότε επιβάλει την ιδέα πως η μορφή της πόλεως είναι ανώτερη από μας και διαρκέστερη από την ατομική μας μορφή.

Αλλά αισθάνονται ντροπή, καθώς φαίνεται, μια κυβέρνηση ν’ απασχολήση την Βουλή με τέτοιες ψιλοδουλειές.

Σήμερα, στα 1927, μιλούμε ακόμη για την ανάγκη να γίνη Εξουσία Δημοσίας Καλαισθησίας, η οποία δυστυχώς λίγα πράγματα θα έχει πλέον να σώση, επειδή οι μεγάλες καταστροφές όπως αυτή του Λυκαβηττού έγιναν πλέον ή έχουν αποφασισθή, η Ακαδημία και το Πανεπιστήμιον έχουν μασκαρευθή από τα γειτονικά βαναυσουργήματα, και μέρη της πόλεως αχώριστα από την Νεοελληνική ζωή και ιστορία, όπως η Πλατεία Συντάγματος, έγιναν αγνώριστα.

Σε όλο τον Κόσμο η πλέον απερίφρακτη πόλις σήμερα είναι η Πρωτεύουσα του Ελληνισμού.

Τα χειρότερα πράγματα που είπε η πέτρα τα είπε στας Αθήνας και τώρα τα φοβερώτερα που έχει να πει το τσιμέντο θα τα πει στας Αθήνας. Στην πόλη που ενδιαφέρει όλον τον Κόσμο χτίζει όπου θέλει και όπως θέλει ή αν έχει κανένας λίγη εξουσία καταφέρνει ό,τι θέλει.

Γλυπτικά έργα πέφτουν στις πλατείες και στους δημοσίους κήπους σαν αερόλιθοι, χωρίς να ξέρουμε από πού ήρθαν. Στην Πλατεία Συντάγματος – σε θέση ακριβώς που ήταν να μπει έργο ιδεών και ομαδικών συγκινήσεων – χώθηκεν ένα ακατανόητο διακοσμητικό σύμπλεγμα για περιφερόμενους επαρχιώτες.

Οι γωνιές, οι πλατείες απειλούνται από βάναυσα και μέτρια πράγματα τα οποία θα διώξουν τους χίλιες φορές ωφελιμώτερους δημόσιους πάγκους και θα εμποδίσουν χωρίς λόγο την αναπνοή του κόσμου.

Ας προφτάσουμε να σώσουμε ό,τι μπορεί ακόμη να σωθή.

Πρέπει να επιβάλουμε δια νόμου την ιστορική και αισθητική ευθιξία που λείπει από τους πολλούς εμάς σ’ ένα Συμβούλιο αρμοδίων προσώπων εφοδιασμένο με πραγματική δικαιοδοσία, ικανή να δημιουργήση στους Έλληνες με τα έργα του το πνεύμα πόλεως, το πάθος της καλαίσθητης μορφής.

Μιας τέτοιας Εξουσίας η δικαιοδοσία θα έφθανε μακρύτερα από την πόλι, στα τοπία (της Αττικής τουλάχιστον) και θα μας είχε σώσει από το αισχρό θέαμα που παρουσιάζουν για τον πολιτισμόν μας σήμερα δάση σφαγμένων πεύκων στα πρόθυρα της πόλεως.

Είναι και τα δένδρα μνημεία όπως είναι και τα έργα δημοσίας ωφελείας.

Ποιο κράτος του κόσμου παρουσιάζει αυτό το φριχτό κρεοπωλείο των σφαγμένων πεύκων; Η «ρητίνευσις» γίνεται σ’ όλον τον κόσμον κατά ένα ωρισμένο τρόπο, ευπρεπή και προστατευτικό του δένδρου.

Εδώ, στα πρόθυρα της Αθήνας, ένας περίπατος για τον ξένον που περνά μέσα από δάση ολόκληρα σακατεμένα, είναι οδύνη. Στην Αμερική έχουν περιφράξει ολόκληρες εκτάσεις δασών, μόνον και μόνον για να διατηρήσουν την μορφή των και να τα σώσουν από τον άνθρωπο.

Έξω από την Πρωτεύουσα του Ελληνισμού καταστρέφουμε πενήντα ετών δάση και διατηρούμε ένα βάρβαρο θέαμα που προσβάλλει περισσότερο από τον ανθρωπισμό μας την καλαισθησία μας.

Να που η ευθιξία της μορφής, αν την είχαμε, θα έσωζε την δασική φυτεία της Αττικής. Η ίδια ευθιξία της μορφής, αν υπήρχε σ’ εμάς, θα μας είχεν εξεγείρει όλους εναντίον της αδιάντροπης ιδέας να χτισθή μια τούρτα στην κορυφή του Λυκαβηττού.

Ένας από τους χθεσινούς ξένους των Δελφών, Γάλλος νομίζω, εδήλωσε πως αν ποτέ αποφασίσουν να χτίσουν στην κορυφή του χαριτωμένου βράχου, θα έρθη εδώ από την πατρίδα του με όσους άλλους μπορούν ν’ αγωνιστούν και θα πέσουν εν ανάγκη για να εμποδίσουν τέτοιο ανοσιούργημα.

Εκεί καταλήξαμε. Τα λάθη μας θα δημιουργήσουν ξένη λεγεώνα καλαισθησίας! Θα έρχονται ξένοι να πέσουν στην μάχη του Λυκαβηττού, όπως άλλοτε στην μάχη του Πέτα.

Ας προλάβωμε την νέαν αυτήν μορφήν του φιλελληνισμού… Ας γίνωμε ικανοί να προστατεύσωμε μόνοι μας την Πρωτεύουσα.

Την διατήρηση των μυστικών δεσμών της αισθητικής και της ιστορίας, οι οποίοι με την συνεργασίαν των σχηματίζουν την μορφήν της πόλεως, πρέπει να την εμπιστευθούμε σ’ ένα Σώμα Δημόσιας Καλαισθησίας, συγκροτημένο με την αυστηρότερη προσοχή, όχι γνωμοδοτικό απλώς, αλλά κυρίαρχο Σώμα που θα έχει το δικαίωμα να απαγορεύει βαρβαρότητες και στο ίδιο το κράτος.

Έτσι θα απαλλάξουμε και τους ξένους από την υπερβολική προθυμία να επεμβαίνουν στην πόλη μας και θα αποφύγουμε τον φιλελληνισμό της καλαισθησίας.

Η επέμβαση των ξένων σε ζητήματα καλαισθητικά και μνημειακά της Ελλάδος δεν ήταν απλώς σχήμα λόγου… Προ δέκα χρόνων, στο Ηράκλειο Κρήτης, επειδή ο Δήμος ήθελε να γκρεμίση ένα Ενετικό μνημείο της Πλατείας, ένας Άγγλος που το θεώρησε αυτό ακαλαισθησία και ασέβεια, ωπλίστηκε και κοιμόταν την νύχτα κάτω από το μνημείο για να το υπερασπίση!

Το κίνημά του, αν και αυθαίρετο, ήταν πάντως αγνό και όχι αδικαιολόγητο, επειδή στο Ηράκλειο έχουν πάθει μεγάλη καταστροφή τα μεσαιωνικά μνημεία. Για τούτο είναι περιττό να προσθέσω πως η δικαιοδοσία του Συμβουλίου Καλαισθησίας δεν θα έπρεπε να είναι βέβαια περιωρισμένη στην Πρωτεύουσα μόνον του κράτους. Κάθε άλλο!»

Ζαχαρίας Παπαντωνίου,  «Νέα Εστία», Τεύχος 9, 1927, Σελ. 516-518.