Διάφανο σαν το νερό...

Του Ζοζέ Σαραμάγκου.

Όπως πάντα συνέβαινε και θα συμβαίνει, το κεντρικό ζήτημα κάθε τύπου ανθρώπινης κοινωνικής οργάνωσης, από το οποίο εκπορεύονται όλα τα υπόλοιπα και στο οποίο καταλήγουν, είναι το ζήτημα της εξουσίας, και το θεωρητικό και πρακτικό πρόβλημα που έχουμε ν’ αντιμετωπίσουμε είναι να εξακριβώσουμε ποιος την κρατά, να διερευνήσουμε πώς έφτασε σ' αυτόν, να διαπιστώσουμε τι χρήση της κάνει, ποια μέσα χρησιμοποιεί και σε ποιους σκοπούς στοχεύει. Αν η δημοκρατία ήταν όντως αυτό που με αυθεντική ή προσποιητή αφέλεια εξακολουθούμε να λέμε ότι είναι, η διακυβέρνηση του λαού από το λαό και για το λαό, οποιαδήποτε συζήτηση σε σχέση με το θέμα της εξουσίας θα έχανε το νόημα της, μιας και, αφού η εξουσία εδράζεται στο λαό, στο λαό θα ανήκε και η διαχείριση της, κι αφού ο λαός θα διαχειριζόταν την εξουσία, είναι σαφές πως θα το έκανε για δικό του καλό και δική του ευτυχία και μόνο, όπως θα τον υποχρέωνε αυτό που ονομάζω, χωρίς καμία απαίτηση εννοιολογικής ακρίβειας, νόμο της διατήρησης της ζωής. 

Ωστόσο μόνο ένα διεστραμμένο πνεύμα, ένας κυνικά αισιόδοξος Πανγκλός*, θα τολμούσε να διακηρύξει την ευτυχία ενός κόσμου που, αντίθετα, κανείς δεν θα 'πρεπε να τον δέχεται όπως είναι, μόνο και μόνο για το γεγονός ότι είναι, υποτίθεται, ο καλύτερος δυνατός κόσμος. Είναι η ιδιαίτερη και συγκεκριμένη κατάσταση του κόσμου που ονομάζεται δημοκρατικός, γιατί μπορεί βέβαια να είναι αλήθεια πως οι λαοί κυβερνώνται, είναι επίσης όμως αλήθεια πως δεν κυβερνώνται από τους ίδιους ούτε για τους ίδιους. Δε ζούμε σε δημοκρατία, αλλά σε μια πλουτοκρατία που έπαψε να είναι τοπική και κοντινή για να καταστεί παγκόσμια και απροσπέλαστη. 

Εξ ορισμού η δημοκρατική εξουσία θα πρέπει να είναι πάντα παροδική και συγκυριακή, να εξαρτάται από τη σταθερότητα της ψήφου, τη διακύμανση των ιδεολογιών και των ταξικών συμφερόντων, και, ως τέτοια, μπορεί να γίνει κατανοητή ως ένα οργανικό βαρόμετρο που καταγράφει τις διακυμάνσεις της πολιτικής θέλησης της κοινωνίας. Αλλά χθες όπως και σήμερα, και σήμερα σε όλο και ευρύτερη κλίμακα, αφθονούν οι περιπτώσεις επιφανειακά ριζοσπαστικών πολιτικών αλλαγών που είχαν ως αποτέλεσμα ριζοσπαστικές αλλαγές στη διακυβέρνηση, αλλά που δεν τις ακολούθησαν οικονομικές, πολιτιστικές, κοινωνικές ριζοσπαστικές αλλαγές που υποσχόταν το αποτέλεσμα της κάλπης. 

Όταν λέμε σήμερα «σοσιαλιστική» κυβέρνηση, ή «σοσιαλδημοκρατική», ή «συντηρητική», ή «φιλελεύθερη», και αποκαλώντας την εξουσία, είναι σαν να ονοματίζουμε κάτι που στην πραγματικότητα δεν βρίσκεται εκεί που φαίνεται, αλλά σε κάποιο άλλο απρόσιτο μέρος - σ' αυτό της οικονομικής εξουσίας, της οποίας αντιλαμβανόμαστε το περίγραμμα, σαν ψιλό κέντημα, μας διαφεύγει όμως αδιακρίτως όταν προσπαθούμε να την πλησιάσουμε από πιο κοντά και αναπόφευκτα αντεπιτίθεται αν έχουμε το θράσος να την περιορίσουμε ή να ρυθμίσουμε την κυριαρχία της, υποτάσσοντας τη στο γενικό συμφέρον. Μ’ άλλα λόγια, πιο ξεκάθαρα, λέω πως οι λαοί δεν εκλέγουν τις κυβερνήσεις τους ώστε αυτές να τους «οδηγήσουν» στην Αγορά, αλλά είναι η Αγορά που ρυθμίζει με όλους τους τρόπους τις κυβερνήσεις, ώστε να «οδηγήσουν» τους λαούς σ' αυτήν. Κι αν μιλώ έτσι για την Αγορά, είναι γιατί αυτή σήμερα, και κάθε μέρα που περνά περισσότερο από ποτέ, είναι το κατεξοχήν όργανο της αυθεντικής, μοναδικής και αναντίρρητης εξουσίας, της παγκόσμιας οικονομικής εξουσίας, που δεν είναι δημοκρατική γιατί δεν την εξέλεξε ο λαός, που δεν είναι δημοκρατική γιατί δεν ασκείται από το λαό, και που, τέλος, δεν είναι δημοκρατική γιατί δεν αποβλέπει στην ευτυχία του λαού. 

Ο προγονός μας των σπηλαίων θα έλεγε: «Αυτό είναι διάφανο σαν το νερό». Κι εμείς, λίγο πιο σοφοί, θα προειδοποιούσαμε: «Ναι, αλλά είναι μολυσμένο».

[...]

Οι «νόμοι της αγοράς» οδήγησαν σε μια χαοτική κατάσταση που έφερε σε «ομηρία» δισεκατομμύρια δολάρια, με τέτοιον τρόπο ώστε, όπως αναφέρθηκε εύστοχα, «ιδιωτικοποιήθηκαν τα κέρδη και εθνικοποιήθηκαν οι ζημιές». Βρήκαν βοήθεια για τους ενόχους και όχι για τα θύματα. Αυτή είναι μια μοναδική ευκαιρία για να επαναπροσδιορίσουμε το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα υπέρ της κοινωνικής δικαιοσύνης.

[...]

Η ιδέα της οικονομικής δημοκρατίας έδωσε την θέση της σε μια ξεδιάντροπα θριαμβευτική αγορά, παλεύοντας τελικά με μια σοβαρότατη κρίση στην χρηματοοικονομική της διάσταση, ενώ η ιδέα της πολιτισμικής δημοκρατίας αντικαταστάθηκε εντέλει από μια αποξενωτική βιομηχανική μαζικοποίηση των πολιτισμών. Δεν προοδεύουμε, οπισθοχωρούμε. 

Και θα γίνεται όλο και πιο παράλογο να μιλάμε για δημοκρατία αν επιμείνουμε στην παρεξήγηση να την ταυτίζουμε αποκλειστικά με τις ποσοτικές και μηχανικές της εκφράσεις, που ονομάζονται κόμματα, κοινοβούλια και κυβερνήσεις, χωρίς να δίνουμε σημασία στο πραγματικό περιεχόμενο και στη διαστρεβλωμένη και καταχρηστική χρήση που στην πλειοψηφία των περιπτώσεων γίνεται της ψήφου που τις δικαιολόγησε και τις τοποθέτησε στη θέση που καταλαμβάνουν. 

[...]

Στην Ισπανία το «είμαι αλληλέγγυος» είναι μια φράση καθημερινή και κλίνεται ταυτόχρονα στους τρεις χρόνους: παρόν, παρελθόν και μέλλον. Η θύμηση της περασμένης αλληλεγγύης ενδυναμώνει την αλληλεγγύη που χρειάζεται το παρόν, κι οι δυο μαζί ετοιμάζουν τον δρόμο ώστε η αλληλεγγύη στο μέλλον να εμφανιστεί ξανά σε όλο της το μεγαλείο.

* Ο αισιόδοξος ήρωας του Βολταίρου στο έργο του Καντίτ: η αισιοδοξία του απηχεί την άποψη του Λάιμπνιτς ότι ο κόσμος είναι ο καλύτερος δυνατός και αμφισβητήθηκε από τον Βολταίρο, (Σ.τ.Μ.) 

Αποσπάσματα από το «Τετράδιο», σελ. 37-38, σελ. 77, σελ. 48, σελ. 161 αντίστοιχα  σε μετάφραση της Αθηνάς Ψυλλιά, των εκδόσεων "Καστανιώτη".