Οι εσχατιές της φύσης και το δέος...

Η συνείδηση ενός «σύμπαντος» που βρίσκεται σε διαρκή κίνηση και μετεξέλιξη, όπου η ανθρώπινη ύπαρξη μοιάζει με μια ασήμαντη ιδιαιτερότητα σε έναν ωκεανό καταστάσεων, φαίνεται να κάνει αναπόφευκτο τον σκεπτικισμό και να αποδυναμώνει τους αγώνες και τις αξίες της ενεστώσας ζωής.

Ευτύχη Μπιτσάκη: «Η ύλη και το πνεύμα» (Εκδόσεις ΑΓΡΑ, Αθήνα, 2011.)

του Γιάννη Σχίζα.

Το δέος απέναντι στο μεγάλο, το απρόσιτο, το ανεπίδεκτο διαχείρισης, είναι μια υποκειμενική αίσθηση που προσλαμβάνεται σπάνια από τον «μέσο άνθρωπο»: Μια αίσθηση που συνδέεται με εξαιρετικές εμπειρίες, κάποτε με τοπία που παραπέμπουν σε «αρχαϊκές» γεωλογικές ανακατατάξεις, κάποτε με τη δράση ανεξέλεγκτων δυνάμεων, με πυρκαγιές, σεισμούς, τσουνάμι, ή ακόμη με ιδιαίτερες, προσωπικές καταστάσεις, όπως ο θάνατος. Το δέος προϋποθέτει αποστασιοποίηση από τα τρέχοντα, κι αυτό δεν είναι εύκολο στην εποχή του Μνημονίου και των συμπαρομαρτούντων: Την εποχή του κατατρεγμού της επιστημονικής έρευνας, της φυγής «εγκεφάλων» εκτός Ελλάδας, του παραγκωνισμού των γραμμάτων και των τεχνών, της κατανάλωσης τεράστιας νοητικής ενέργειας για τη «λογιστική» περί χρεών και εναντίον ή υπέρ της εκποίησης των δημόσιων αγαθών της χώρας...

Διαβάζοντας το τελευταίο βιβλίο του Ευτύχη Μπιτσάκη όπου εμφιλοχωρούν αναπτύξεις για την ύλη, τη μάζα, την ενέργεια, τη μικροφυσική, τη σχετικότητα, προσλαμβάνει κανείς το «κοσμικό δέος» σε απίθανες δόσεις, έτσι ώστε το όλο πεδίο του προβληματισμού του συγγραφέα να εμφανίζεται σαν απολύτως «υπερκόσμιο», μπροστά στο οποίο τα «ενδοελληνικά» και άλλα της τρέχουσας κατάστασης φαίνονται ασήμαντα και επουσιώδη. Η συνείδηση ενός «σύμπαντος» που βρίσκεται σε διαρκή κίνηση και μετεξέλιξη, όπου η ανθρώπινη ύπαρξη μοιάζει με μια ασήμαντη ιδιαιτερότητα σε έναν ωκεανό καταστάσεων, φαίνεται να κάνει αναπόφευκτο τον σκεπτικισμό και να αποδυναμώνει τους αγώνες και τις αξίες της ενεστώσας ζωής. Όμως το βιβλίο του Μπιτσάκη δεν συνιστά μια απλή γνωσιοθηρική περιήγηση στους κόσμους του ελάχιστου και του μέγιστου, δεν περιορίζεται στο να διατυπώνει ή να εγείρει προβλήματα «γαργαλιστικά» για μια ειδική μερίδα επιστημόνων. Το βιβλίο εκτός από γνώσεις συνεισφέρει και μια σημαντική βιοσοφία, όπως είναι η διαλεκτική ως εγγενής προσδιορισμός του όντος, η απόκρουση του μυστικισμού και η διαβεβαίωση ότι ο κόσμος είναι «ερμηνεύσιμος», η στήριξη της αιτιότητας με όλες τις ιδιαιτερότητές της, η κριτική της «μεγάλης έκρηξης» ως απαρχής και «γενέθλιου γεγονότος» των πάντων. Η εκδίπλωση των φιλοσοφικών ερμηνειών του κόσμου από την αρχαιότητα, η αναφορά στη διαδρομή της Φυσικής και στις συγκρούσεις της με την Εκκλησία και τη Μεταφυσική, η διαδρομή του όντος από τις απλές προκυτταρικές δομές έως τον άνθρωπο, ακόμη και το «σενάριο» ενός διαλόγου Αϊνστάιν και Μαξ Πλανκ, όλα αυτά εκπέμπουν ένα πνεύμα κριτικό και μεθοδικό, γόνιμο, αμφισβητησιακό, απολύτως εντάξιμο μέσα στις αξίες και στις στοχεύσεις της ενεστώσας, μαχόμενης ζωής...

Για τον θαυμασμό, και όχι μόνο...

Ο Αριστοτέλης θέτει τον θαυμασμό ως αφετηρία και κίνητρο του φιλοσοφικού πνεύματος - «Οι άνθρωποι δια το θαυμάζειν ήρξαντο φιλοσοφείν». Ο Μπιτσάκης προσθέτει πολύ περισσότερα κίνητρα για τις διαδρομές του γνωσιοθηρικού πνεύματος. Σε μια εποχή κατανάλωσης δημόσιων πόρων για την ανεύρεση του «σωματιδίου του θεού» στο Cern της Ελβετίας (το μποζόνιο του Χιγκς...), για την υποτιθέμενη «προσομοίωση» των συνθηκών που επικρατούσαν στην γενεσιουργή κατάσταση του «Σύμπαντος»( Big bang), ο Μπιτσάκης καταναλώνει δυο κεφάλαια για να αναλύσει την πιο διάσημη υπόθεση της θεωρητικής φυσικής. Την υπόθεση που ερωτοτροπεί απροκάλυπτα με την μεταφυσική εκτίμηση περί δημιουργίας του κόσμου πριν από 14 δισεκατομμύρια χρόνια... Ο λόγος του σε πολλά σημεία είναι δυσπρόσιτος έως απρόσιτος στους διαθέτοντες βασικές γνώσεις φυσικής -όπως ο υποφαινόμενος-, όμως ο σχολιασμός που κάνει για διάφορα ζητήματα -π.χ. περί της εκτίμησης του «σύμπαντος» από τους οπαδούς του μπιγκ-μπανγκ ως κομιστή 10 εις την 54ή δύναμη γραμμαρίων ύλης - εμπίπτει κάποτε στα γενικότερα «χωράφια» του ορθού λόγου. Γιατί ο ορθός πλέον λόγος θέτει το ερώτημα, αν είναι δυνατόν να υπάρξει μέθοδος καταμέτρησης του περιεχομένου μιας ολότητας («Σύμπαν»), πέρα από την οποία δεν υπάρχει παρά το τίποτε...

Μπορεί να φτάσουμε στο σημείο μηδέν, στο τίποτα του χώρου και του χρόνου -κατά πως υποστηρίζουν οι θιασώτες της μεγάλης έκρηξης; Ο Μπιτσάκης αποφαίνεται αρνητικά, όχι αντικαθιστώντας μια εκ πρώτης όψεως «μεγαλειώδη» ιδέα με μια απλούστερη ή απλοϊκότερη, αλλά με την πιθανολόγηση πολλών τέτοιων «εκρηκτικών» συμβάντων στον ευρύτερο κοσμικό χώρο.

"Σύμπαν" ή "κόσμος";

Προηγουμένως όμως, το «Ύλη και Πνεύμα» έχει αμφισβητήσει τη λογική εγκυρότητα της χρήσης του σημαίνοντος «Σύμπαν» στην επιστημονική και φιλοσοφική συζήτηση. Το «Σύμπαν», ως δήλωση του παντός, είναι μια προφανής αστοχία, από τη στιγμή που μπορούμε να πραγματευόμαστε και να «θεωρούμε» μόνο τα του γνωστού ή «προσεγγίσιμου» ή εμπειρικά επιβεβαιωμένου κόσμου. Όμως αυτή η αστοχία, θρονιασμένη για τα καλά στο φιλοσοφικό, ιδεολογικό και θεολογικό «ιδίωμα», γίνεται η μήτρα πολλών άκριτων γενικεύσεων. Θα μπορούσαμε σαν παράδειγμα να αναφέρουμε τα τεκταινόμενα στο υποατομικό - κβαντικό επίπεδο, όπου η συμπεριφορά των μικροσωματιδίων φαίνεται να «απειθαρχεί» στις κλασικές μορφές αιτιότητας. Είναι αυτή η συμπεριφορά που θα χρησιμοποιήσει ως επιχείρημα ο φον Νόυμαν για να αποφανθεί ότι «η φύση δεν σέβεται την αιτιότητα, τουλάχιστον στο μικροφυσικό επίπεδο». Άλλοι θα καλπάσουν ακόμη περισσότερο, υποστηρίζοντας την μέσω της μικροφυσικής «απροσδιοριστίας» κατάρρευση της αρχής της Αιτιότητας, την ελεύθερη βούληση των μικροσωματιδίων και πολλά άλλα, όχι απόμακρα από τον μυστικισμό.

Ο Μπιτσάκης απαντά σε ειδικά και γενικά προβλήματα, υιοθετεί μια ευέλικτη αιτιοκρατία προσαρμοσμένη στις ιδιαιτερότητες του χρόνου και του χώρου. Επιστρατεύει την έννοια του «κβαντικού στατιστικού καθορισμού» , ως επιβεβαίωση της αιτιότητας στα διαδραματιζόμενα στο υποατομικό επίπεδο. Σχολιάζει τα των σχέσεων ενέργειας και ύλης, δικαιώνει τη θέση που προβάλλει ήδη από τον 19ο αιώνα ο Ένγκελς - περί του ότι η ενέργεια δεν είναι κάτι το εξωτερικό ως προς την ύλη. Κατακρίνει ως ουτοπία την επιδίωξη μιας θεωρίας του παντός, «που θα οδηγούσε στο τέλος της Φυσικής». Αποφεύγει να «διαφημίσει» τη διαλεκτική μέθοδο ως «εφ' όλης της ύλης» μέθοδο και προτιμά τη συστηματική ανάδειξή της μέσα στα διάφορα πεδία προβλημάτων. «Στήνει» τρία ολόκληρα κεφάλαια για να υποστηρίξει και να τεκμηριώσει την άποψη περί του ότι «δεν υπάρχει μεταφυσικό άλμα από το ζώο στον άνθρωπο» - όσο κι αν τα «άλματα» εντός της φύσης συνηθίζονται!

...Τελευταίο και γλαφυρότερο όλων: Επινοεί έναν διάλογο που θα μπορούσε να γίνει μεταξύ δυο κορυφαίων Φυσικών του αιώνα που πέρασε...

Μαξ Πλανκ: «...Ποια είναι η προέλευση των κουώρκ, των λεπτονίων και των κβάντα των τεσσάρων φυσικών αλληλεπιδράσεων; Δηλαδή των θεμελιωδών συστατικών της ύλης;».

Αλβέρτος Αϊνστάιν: «...η αναζήτηση μιας πρωταρχικής Οντότητας, είναι μια παλαιά συνήθεια της Μεταφυσικής...»

Επιστήμη και Φιλοσοφία!

Ο Μπιτσάκης διαχωρίζει τις επιστημονικές και επομένως αποδείξιμες ή διαψεύσιμες προτάσεις από τις καθαυτό φιλοσοφικές, όμως από μια άποψη δημιουργεί ένα θέμα για οποιαδήποτε τρέχουσα ή μελλοντική φιλοσοφία, που θα υποστήριζε ότι βασίζεται επαγωγικά στα συνολικά δεδομένα της γνώσης. Υποστηρίζει λόγου χάρη στο τέλος του 2ου κεφαλαίου ότι «Η ύπαρξη μιας φύσης αιτίας του εαυτού της είναι φιλοσοφική θέση. Δεν αποδεικνύεται. Δεν διαψεύδεται...». Αν αφήσει κανείς για μια στιγμή στην άκρη τον υπερβατικό χαρακτήρα της «φύσης» (όμοιο με αυτόν του σημαίνοντος «Σύμπαν»), μπορεί να αναρωτηθεί για το ποιον θεωρεί ως ρόλο της φιλοσοφίας ο Ε.Μ.: Απλώς να «εικάζει» ή να κάνει «παραδοχές» και «υποθέσεις» πέραν του επαληθεύσιμου ή διαψεύσιμου; Αλλά, αν είναι έτσι τα πράγματα, ποιο είναι το νόημα μιας παραγωγικής φιλοσοφίας, που θέλει να είναι κάτι περισσότερο από Ιστορία της Φιλοσοφίας; Μήπως εν τέλει αυτοί που μπορούν να φιλοσοφούν είναι οι Φυσικοί ή έστω οι έχοντες ικανές γνώσεις Φυσικής; Είναι δυνατόν, μέσα σε συνθήκες πολυάριθμων επιστημονικών διχογνωμιών, να προκρίνει ένας φιλόσοφος «έτοιμες γνώσεις» και να τις αξιοποιεί μέσα σε ένα ερμηνευτικό των πραγμάτων σχήμα; Τελευταίο και ίσως σημαντικότερο: Είναι δυνατόν ο μεθοδικός «Ορθός λόγος» να αποφανθεί και να αξιολογήσει τα οποιαδήποτε «προϊόντα» της θεωρητικής φυσικής - είτε αυτά αναφέρονται στην Αρχή της Αιτιότητας ή στην προέλευση του υπάρχοντος κόσμου ή σε οποιοδήποτε άλλο γενικό θέμα;

Το βιβλίο του Ευτύχη Μπιτσάκη είναι αφετηρία πολλών νοημάτων, είναι πηγή πληροφοριών για τη διαχρονική κίνηση των ιδεών, από τις απαρχές της φιλοσοφίας μέχρι σήμερα. Είναι κάτι που δεν διαβάζεται «εφάπαξ», αλλά, ως νοηματικά πυκνό και «φαντασιογόνο», προτρέπει τον αναγνώστη να επανέρχεται, να αντλεί και να σχολιάζει ζητήματα. Είναι πολλά βιβλία στη συσκευασία ενός, με έμπνευση και συστηματική τεκμηρίωση. Άλλοι πολύ πιο αρμόδιοι από εμένα θα έπρεπε να αξιώσουν, ενάντια στις συνθήκες της μεταμοντέρνας κυριαρχίας του εφήμερου, την ανάδειξη ενός συγγραφικού έργου που θα αποτελεί «κτήμα εσαεί» της ελληνικής παιδείας...