Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΧΡΥΣΩΣ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ.

«Μεσ’ στην Ευρυτανία και μέσ’ στο Σουϊλά

οι αντάρτες πολεμάνε μ’ ιταλικά σκυλιά.

Με δυό με τρεις χιλιάδες, αντάρτες εκατό

τρείς μέρες πολεμάνε χτυπάνε τον οχτρό.

Σκοτώσανε πενήντα, σκορπίσαν στα βουνά

και μπήκαν οι φασίστες και βάλανε φωτιά.

Μας κάψαν το χωριό μας τα’ ανήμερα θεριά,

μας κάψαν το σχολιό μας που σπούδαζαν παιδιά.

Μας κάψαν το χωριό μας το Χρύσω το χρυσό

που είναι δοξασμένο στον κόσμο ξακουστό.»

Ο αείμνηστος Δημοσθένης Τριανταφύλλου, που έζησε τα γεγονότα εκείνα τα περιγράφει παρακάτω:

«Στις 5 Δεκέμβρη του 1942 είχαμε πληροφορίες ότι οι Ιταλοί έφτασαν στο Κερασοχώρι με προορισμό Χρύσω, Μάραθο, Άγραφα. Τότε στείλαμε τρεις νέους, τους Ηλία Τσιλιγιάνη, Κώστα Τριανταφύλλου και τον Παύλο Μούτσελο, να παρακολουθήσουν τις κινήσεις των Ιταλών.Όταν είδαν τους Ιταλούς, που κινήθηκαν προς Χρύσω από τη θέση «Αλαταρούλες» φώναξαν έρχονται και τότε όλοι οι κάτοικοι του χωριού συγκεντρώθηκαν στην πλατεία και αποφάσισαν να φύγουν οι νέοι και οι νέες και να μείνουν να περιμένουν τους Ιταλούς μόνο οι γέροντες.Στο διάστημα αυτό ήλθαν δύο αντάρτες οι Κωστάκης Καρανίκας και Πάνος Καρανίκας από τη Χρύσω και μας είπαν ότι ο Ερμής (Βασίλης Πριόβολος) έχει οχυρωθεί στα στενά, στην είσοδο του χωριού με την ονομασία Σούϊλα και θα χτυπήσει τους Ιταλούς. Τότε οι κάτοικοι αποφάσισαν να στείλουν τον Κώστα Αθ. Καρανίκα να πει στον Ερμή να μην τους χτυπήσει γιατί οι Ιταλοί θα κάψουν το χωριό. Ο Ερμής με τον ίδιο μας παράγγειλε ότι έχει διαταγή να τους χτυπήσει και παράγγειλε και στον γράφοντα, σαν υπεύθυνος του ΕΑΜ που ήμουν , ότι τμήμα ανταρτών πηγαίνει προς Άγιο Δημήτριο και να πάω να τους γυρίσω. Πράγματι πήγα και τους βρήκα, στη θέση Γούναρη, στο ποτάμι Γαβρινίτη, ήταν γύρω στους τριάντα με αρχηγούς τους Θηβαίο Αριστείδη και Ηλία Παπαγιώργη και ήταν σε ελεεινή κατάσταση, βρεγμένοι μέχρι το κόκαλο πτώματα από την κούραση. Τους είπα τι μου παράγγειλε ο Ερμής και μου είπαν, βλέπεις την κατάστασή μας πως μπορούμε να πάμε σ' αυτά τα χάλια που είμαστε και με παρακάλεσαν, γιατί δεν ήξεραν την περιοχή, να τους υποδείξω ασφαλές μέρος για να αποφύγουν τους Ιταλούς. Τους είπα να ακολουθήσουν το ποτάμι για να φτάσουν στον Άγιο Δημήτριο στη θέση Γάβρινα.Στην κατάσταση που περιέγραψα πιο πάνω ήταν οι αντάρτες, γιατί φτάνοντας οι Ιταλοί στη θέση Νιμάτια τους είδαν, που ανέβαιναν το ποτάμι και τους έβαλαν με όλα τα όπλα και ένα τμήμα Ιταλών κατηφόρισε προς το ποτάμι για να τους συλλάβουν και πράγματι συνέλαβαν τους Χειλά Δημήτριο από τη Χρύσω, τον Σουρή απο το Καρπενήσι και πρέπει να συνέλαβαν και άλλους δύο.Οι κάτοικοι του χωριού μετά την απάντηση του Ερμή, ότι έχει διαταγή να χτυπήσει τους Ιταλούς, αποφάσισαν να στείλουν τον τότε πρόεδρο Γεώργιο Γρ. Τριανταφύλλου να παρακαλέσει τον Ερμή να μην τούς χτυπήσει. Ο πρόεδρος όμως δεν κατάφερε να επιστρέψει στο χωριό γιατί οι Ιταλοί ήδη είχαν φτάσει στα στενά και όπως μας είπε αργότερα είδε έναν νεαρό αντάρτη να τρέμουν τα χέρια του (Μήτσο Στ. Μπάρκα) τού ζήτησε το όπλο και έλαβε και αυτός μέρος στη μάχη.Οι Ιταλοί μπαίνοντας στα στενά είχαν οδηγό τον αγροφύλακα του Κερασοχωρίου Ανδρέα Δερμάρη και τρεις όμηρους τούς Βασίλειο Γκαρίλα, Μιχάλη Τριανταφυλόπουλο και Σπύρο Μηρηγκούνη.Με τις πρώτες μπαταριές οι Ιταλοί οπισθοχώρησαν, ενώ ο οδηγός τους Ανδρέας Δερμάρης δεν ακολούθησε την οπισθοχώρηση, ακολούθησε το ποτάμι και έφτασε στο χωριό.Άρχισε να νυχτώνει και όλοι οι κάτοικοι εγκατέλειψαν το χωριό και αναζήτησαν ασφαλές μέρος, οι περισσότεροι στον Άγιο Δημήτριο.Στις 6 του μήνα δεν παρουσιάστηκε καμία αντίδραση των Ιταλών πού ήταν καταυλισμένοι στη θέση «Νιμάτια». Το πρωί της ίδιας ημέρας εγώ, ο Δημοσθένης Τριανταφύλλου, ο Στέλιος Μπάρκας και ο Βαγγέλης Σφήκας πήγαμε να μαζέψουμε ότι άφησαν οι Ιταλοί. Όταν φτάσαμε στο κάτω γεφύρι είδαμε ότι στη θέση «Αγριοκερασιά» υπήρχε ένα φορείο. Ενώ οι άλλοι δύο επέστρεψαν εγώ με μεγάλη προσοχή πήγα κοντά. Επάνω στο φορείο ήταν ένας Ιταλός γυμνός από την μέση και επάνω, τον κούνησα από τα πόδια και διαπίστωσα ότι ήταν νεκρός.Tον Ιταλό τον σκότωσαν αντάρτες πού ήταν οχυρωμένοι στη θέση Τσάμη και όπως μάθαμε εκεί πολεμούσαν ο Σωτήρης Τσιούμας από την Ανατολική Φραγκίστα, και ο Γιώργος Νιαβής από τον Μάραθο.Την ίδια ημέρα στις 12 περίπου το μεσημέρι ήλθε στο χωριό ο πρόεδρος με τούς Αντώνη και Σεραφείμ Καρανίκα και πήγαν στα στενά για να δουν και αυτοί τι έγινε και να μαζέψουν λάφυρα. Μάζεψαν γελιούς, καζάνια και άλλα, επειδή όμως δεν μπορούσαν να τα μεταφέρουν τα έκρυψαν στις κουφάλες από τα πλατάνια.Οι Ιταλοί περίμεναν ενισχύσεις από το Αγρίνιο και αφού ήλθαν κατέλαβαν όλα τα υψώματα μέχρι το βουνό Καυκί και στις 7 του Δεκέμβρη μπήκαν στο χωριό και αφού έκαψαν ένα μέρος από αυτό επέστρεψαν στον καταυλισμό τους, είχαν δε και δύο σκυλιά μαζί τους, τα οποία βρήκαν τα κρυμμένα λάφυρα και τα ξαναπήραν.Στις 8 του μήνα εκτέλεσαν τούς αντάρτες που είχαν συλλάβει και τούς δύο ομήρους γιατί ο τρίτος όμηρος ο Σπύρος Μηρηγκούνης κατάφερε να τούς ξεφύγει και έτσι σώθηκε.Στις 9 του μήνα μπήκαν ξανά στο χωριό και αφού έκαψαν όλα τα σπίτια εκτός του Χαλκιά προχώρησαν για τα Άγραφα. Στρατοπέδευσαν στη θέση Καριά και εκεί έθαψαν δύο νεκρούς, ο ένας πού σκοτώθηκε στη μάχη και ένας άλλος που δεν μάθαμε πού και πώς σκοτώθηκε και μάλλον ήταν αξιωματικός. Σε κάθε τάφο έβαλαν ένα μπουκάλι σφραγισμένο με το όνομα του νεκρού. Στις 10 Δεκέμβρη έφτασαν στα Άγραφα και αφού τα έκαψαν επέστρεψαν στο Καρπενήσι.Μετά την απελευθέρωση, δεν θυμάμαι ακριβώς πότε, ήλθαν Ιταλοί να πάρουν τα οστά των δύο νεκρών, γνώριζαν δε την περιοχή με μεγάλη ακρίβεια. Δεν τους βρήκαν όμως εκεί γιατί τούς είχαν θάψει σε καλλιεργήσιμο έδαφος και οι ιδιοκτήτες του τούς μετέφεραν σε διπλανό δασώδες έδαφος. Ρώτησαν και οι χωρικοί τούς είπαν πού είναι.

«Των Χρυσιωτών τα ήσυχα σπιτάκια πάν’ και εκείνα

τά έκαψε, τα γκρέμισε του Ιταλού η αξίνα

κι απ’ το χωριό το ολόμορφο ως μεσ’ το Καρπενήσι,

ο τύραννος χαλάσματα περνώντας έχει αφήσει.

Χρύσω μ’ αθάνατο χωριό, βάσταξε την ψυχή σου.

Να ζήσουν όλα σ’ τα παιδιά, Λευτέρης και Ερμής σου.

Οι αντάρτες μας τον πόνο σου τον έκαναν παντιέρα

και με αυτή τους βάρβαρους θα διώξουνε μια μέρα.»