Οι οικονομικές κρίσεις υπερπαραγωγής...

Ο Κ. Μαρξ δεν αφιέρωσε στο «Κεφάλαιο» ειδικό χώρο για τη μελέτη των οικονομικών κρίσεων. Η θεωρία των κρίσεων εκτίθεται σε όλους τους τόμους του «Κεφαλαίου».
Στον πρώτο τόμο (κεφ. III), όπου εξετάζονται οι λειτουργίες του χρήματος σαν μέσο κυκλοφορίας και σαν μέσο πληρωμής, ο Μαρξ υπογραμμίζει την εμφάνιση της τυπικής δυνατότητας των κρίσεων ακόμα και στις συνθήκες της απλής εμπορευματικής παραγωγής.
Στο δεύτερο τόμο (κεφ. VIII) αξίζει να διαβαστεί εκείνο το σημείο που αφορά στην υλική βάση της περιοδικότητας των οικονομικών κρίσεων.
Στον τρίτο τόμο (κεφ. XV) εξετάζεται η θέση, σύμφωνα με την οποία: «Οι όροι της άμεσης εκμετάλλευσης και οι όροι της πραγματοποίησής της δεν είναι ταυτόσημοι»1.
Η ανάπτυξη του καπιταλισμού και η όξυνση των αντιθέσεών του νομοτελειακά οδήγησαν στο ξέσπασμα των οικονομικών κρίσεων.
Οι οικονομικές κρίσεις είναι ένα ειδικό και μόνιμο φαινόμενο του καπιταλισμού.
Από τις αρχές του 19ου αιώνα όταν εμφανίστηκε η μεγάλη μηχανική βιομηχανία, η πορεία της καπιταλιστικής διευρυμένης αναπαραγωγής διακόπτεται περιοδικά από τις οικονομικές κρίσεις.
Χαρακτηριστικό της καπιταλιστικής παραγωγής είναι η κυκλικότητά της, n περιοδική πτώση της παραγωγής, όταν τα συσσωρευμένα εμπορεύματα δε βρίσκουν αγοραστές. Και αυτό τη στιγμή που εκατομμύρια άνθρωποι πεινούν.
Στις συγκεκριμένες συνθήκες του καπιταλισμού, οι όροι πραγματοποίησης του κοινωνικού προϊόντος συνεχώς παραβιάζονται, δεν τηρούνται οι αντίστοιχες αναλογίες μεταξύ των διαφόρων κλάδων της οικονομίας.
Αλλά δεν μπορεί να γίνει και διαφορετικά, γιατί στο κοινωνικό αυτό σύστημα η επιβολή των αναλογιών καθίσταται εφικτή μόνο διαμέσου των δυσαναλογιών.
Κλασικό χαρακτηρισμό της παραγωγής στον καπιταλισμό του ελεύθερου συναγωνισμού δίνει ο Ενγκελς: «Κανείς δεν ξέρει πόσο από το προϊόν που αυτός παράγει θα εμφανιστεί στην αγορά, και γενικά σε ποια ποσότητα μπορεί ο καταναλωτής να το βρει στην αγορά. Κανείς δεν ξέρει, αν υπάρχει πραγματική ανάγκη για την παραγωγή του προϊόντος αυτού, αν θα βγάλει τα έξοδα παραγωγής του, και αν γενικά θα πωληθεί το προϊόν του. Στην κοινωνική παραγωγή κυριαρχεί η αναρχία»2.
Οι οικονομικές κρίσεις αποτελούν ένα ειδικό φαινόμενο του καπιταλισμού. Κανένα άλλο κοινωνικό σύστημα δεν έχει γνωρίσει τέτοιους κλυδωνισμούς όπως αυτούς που προκαλούν οι οικονομικές κρίσεις υπερπαραγωγής στην οικονομική ζωή της καπιταλιστικής κοινωνίας.
Βέβαια, κλυδωνισμοί της οικονομικής ζωής υπήρχαν και πριν, αλλά προκαλούνταν από διάφορες έκτακτες φυσικές ή κοινωνικές καταστροφές - πλημμύρες, ξηρασίες, επιδημίες, πολέμους κλπ. που καταδικάζουν τον πληθυσμό σε πείνα και αφανισμό.
Παρ' όλα αυτά, η δυνατότητα αυτή δεν έχει γίνει πραγματικότητα στη διάρκεια πολλών χιλιετηρίδων.
Οι οικονομικές κρίσεις γίνονται πραγματικότητα, όταν εμφανίστηκε η μεγάλη μηχανική βιομηχανία:
α) Οπου οι διακλαδικές και ενδοκλαδικές σχέσεις γίνονται εξαιρετικά σύνθετες.
β) Οπου η παραγωγή αποχτάει όλο και περισσότερο κοινωνικό χαρακτήρα, ενώ συνεχίζει να υπάρχει η ατομική καπιταλιστική ιδιοκτησία στα Μέσα Παραγωγής (ΜΠ).
Οι οικονομικές κρίσεις άρχισαν να συγκλονίζουν περιοδικά τον καπιταλισμό από το 1825, όταν ξέσπασε η πρώτη οικονομική κρίση υπερπαραγωγής στην Αγγλία, που ήταν τότε η χώρα όπου ο καπιταλισμός είχε αναπτυχθεί νωρίτερα από τις άλλες χώρες.
Παράλληλα με τη διαμόρφωση της διεθνούς αγοράς και της παγκόσμιας οικονομίας, δημιουργούνται οι συνθήκες εμφάνισης και παγκόσμιων οικονομικών κρίσεων. Η πρώτη κρίση αυτού του είδους, που είναι και πολύ καταστροφική, είναι εκείνη του 1857, την οποία ακολουθούν οι κρίσεις του 1866 και του 1873. Η τελευταία σήμανε και το πέρασμα του καπιταλισμού στο μονοπωλιακό του στάδιο, αλλά ήταν και η πιο μεγάλη κρίση του 19ου αιώνα - διήρκεσε πάνω από πέντε χρόνια. Ακολούθησαν οι κρίσεις των 1882, 1890 και 1900.
Με το πέρασμα του καπιταλισμού στο μονοπωλιακό του στάδιο, οι οικονομικές κρίσεις συνεχίζουν να ασκούν αυξανόμενη αρνητική επίδραση στην καπιταλιστική οικονομία, η οποία περιοδικά πλήττεται από τις κρίσεις υπερπαραγωγής το 1907, 1914, 1920, 1929, 1937, 1949.
Από αυτές, ιδιαίτερη θέση στην ιστορία των οικονομικών κρίσεων, κατέχει εκείνη του 1929, η οποία θεωρείται και η πιο μεγάλη μέχρι σήμερα οικονομική κρίση.

Ο οικονομικός κύκλος και οι φάσεις του:
Η οικονομική κρίση είναι βίαιη εξωτερίκευση και προσωρινή λύση της βασικής οικονομικής αντίθεσης του καπιταλισμού.
Η οικονομική κρίση είναι μια τέτοια κατάσταση, όπου ο μηχανισμός της αγοράς δε λειτουργεί κανονικά.
Σύμφωνα με τον Κ. Μαρξ: «Η κρίση ...είναι ακριβώς η στιγμή της διατάραξης και της διακοπής του προτσές αναπαραγωγής»3.
Ο Φρ. Ενγκελς σχετικά με την κρίση λέει ότι είναι εκείνη η στιγμή όπου: «Ο τρόπος παραγωγής επαναστατεί ενάντια στον τρόπο ανταλλαγής, οι παραγωγικές δυνάμεις επαναστατούν ενάντια στον τρόπο παραγωγής, τον οποίο ξεπέρασαν»4.
Για τον Β. Ι. Λένιν οι οικονομικές κρίσεις είναι: «Υπερπαραγωγή, παραγωγή εμπορευμάτων που δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν, δεν μπορούν να βρουν ζήτηση»5.
Κάθε οικονομική κρίση έχει το δικό της οικονομικό κύκλο.
Κάθε κρίση διαρκεί ένα ορισμένο χρονικό διάστημα.
Η περίοδος που μεσολαβεί από τη μια κρίση μέχρι την άλλη, ονομάζεται οικονομικός κύκλος.
Κάθε οικονομικός κύκλος έχει 4 φάσεις:
1) Η κρίση: Είναι η κύρια φάση του κύκλου όπου εκδηλώνονται βίαια οι παραβιασμένες αναλογίες της αναπαραγωγής.
Τα πρώτα συμπτώματα της κρίσης παρουσιάζονται στη σφαίρα της ανταλλαγής.
-Η πώληση των εμπορευμάτων γίνεται δύσκολη.
-Ο καπιταλιστής, που δεν πούλησε τα εμπορεύματά του, δεν μπορεί να αγοράσει τα μέσα παραγωγής.
-Οι καπιταλιστές τρέχουν στις τράπεζες για να πάρουν δάνεια.
-Η ζήτηση χρημάτων μεγαλώνει και τα επιτόκια αυξάνονται.
-Οι τράπεζες που δεν έχουν αρκετή ποσότητα δικών τους κεφαλαίων, χρεοκοπούν.
-Οι επιχειρήσεις κλείνουν η μία μετά την άλλη.
-Η ανεργία μεγαλώνει.
-Η παραγωγή σε άλλες επιχειρήσεις σταματάει και σε άλλες μειώνεται.
-Η πτώση της παραγωγής συνεχίζεται μέχρι τη στιγμή που αποκαθίσταται η αντιστοιχία ανάμεσα στην παραγωγή και στην κατανάλωση.
2. Η ύφεση (στασιμότητα):
-Η παραγωγή παύει να μειώνεται, αλλά και δεν αυξάνεται.
-Ο αριθμός των χρεοκοπημένων επιχειρήσεων και τραπεζών ελαττώνεται.
-Τα αποθέματα εμπορευμάτων βαθμιαία απορροφώνται.
-Ενα μέρος των εμπορευμάτων οι καπιταλιστές το καταστρέφουν, για να συγκρατήσουν την πτώση των τιμών.
-Το άλλο μέρος των εμπορευμάτων πουλιέται βαθμιαία, γιατί το προτσές της κατανάλωσης δεν μπορεί να σταματήσει τελείως.
-Οι καπιταλιστές που έχουν χρηματικά κεφάλαια, όταν πειστούν ότι η κρίση τελείωσε, αρχίζουν να αναζητούν τρόπους τοποθέτησης των κεφαλαίων τους.
-Τώρα η προσφορά χρήματος μεγαλώνει.
-Οι βιομήχανοι για να πάρουν το μέσο κέρδος δυναμώνουν την εκμετάλλευση και αρχίζουν να εισάγουν τεχνικές τελειώσεις (εφευρέσεις), να ανανεώνουν το πάγιο κεφάλαιό τους.
Ετσι, συντελείται το πέρασμα από τη στασιμότητα στην αναζωογόνηση.
3. Η αναζωογόνηση:
-Χάρη στον τεχνικό επανεξοπλισμό της παραγωγής μεγαλώνει η ζήτηση μηχανών.
-Αυτό δίνει τη δυνατότητα στους καπιταλιστές της Ιης υποδιαίρεσης να διευρύνουν την παραγωγή τους..., αρχίζουν την πρόσληψη συμπληρωματικής - εργατικής δύναμης.
-Η ανεργία μειώνεται.
-Αυξάνεται η ζήτηση των ειδών κατανάλωσης, που σπρώχνει στη διεύρυνση της ΙΙης υποδιαίρεσης, δηλαδή την παραγωγή των ειδών κατανάλωσης.
Υστερα από όλα αυτά, η οικονομία φτάνει στο επίπεδο που βρισκόταν πριν από την κρίση και η αναζωογόνηση περνάει σε άνοδο.
4. Η άνοδος:
-Η παραγωγή αυξάνεται με υψηλούς ρυθμούς.
-Χτίζονται νέα εργοστάσια.
-Μεγαλώνει η εισροή εμπορευμάτων στην αγορά.
-Αρχίζουν και δημιουργούνται οι προϋποθέσεις της υπερπαραγωγής σε λανθάνουσα μορφή.
-Αυτή η πορεία συνεχίζεται μέχρι τη στιγμή που οι διαστάσεις της παραγωγής ξεπεράσουν σημαντικά την απορροφητική ικανότητα της αγοράς, οπότε και ξεσπάει νέα κρίση.
Ο Φρ. Ενγκελς δίνει μια παραστατική εικόνα της ανάπτυξης της παραγωγής στη φάση της ανόδου:
«Πάλι αρχίζει να επιτυγχάνεται λίγο - λίγο η πορεία, να γίνεται τριποδισμός, ο τριποδισμός να γίνεται καλπασμός και αυτός πάλι να δυναμώνει με τη σειρά του, ώσπου να καταντήσει ένας φρενήρης και αχαλίνωτος καλπασμός της βιομηχανίας, του εμπορίου, των πιστώσεων και της κερδοσκοπίας, για να καταλήξει ύστερα από τα πιο παράτολμα πηδήματα ...στο λάκκο της κρίσης. Και έτσι πάλι από την αρχή επαναλαμβάνεται συνεχώς το ίδιο παιχνίδι»6.
Ετσι, οι κρίσεις αποτελούν απαραίτητο στοιχείο της καπιταλιστικής αναπαραγωγής. Αποκαθιστούν περιοδικά με βίαιο τρόπο τις αναλογίες της κοινωνικής παραγωγής, οδηγούν στην ανανέωση του πάγιου κεφαλαίου. Ο Κ. Μαρξ γράφει σχετικά:
«Αν από τη μια μεριά η ανάπτυξη του πάγιου κεφαλαίου παρατείνει αυτή τη ζωή, από την άλλη την περιορίζει η διαρκής ανατροπή στα μέσα παραγωγής, που επίσης εντείνεται διαρκώς...
Γι' αυτό εντείνεται μαζί της και η αλλαγή των μέσων παραγωγής και η ανάγκη της διαρκούς αντικατάστασής τους, λόγω της ηθικής, πολύ πριν από την ολοκληρωτική τους φθορά. Μπορούμε να παραδεχτούμε πως για τους πιο αποφασιστικούς κλάδους της μεγάλης βιομηχανίας αυτός ο κύκλος ζωής είναι σήμερα, κατά μέσον όρο δεκάχρονος: Χάρη σε αυτόν τον κύκλο των αλληλοσυναρτημένων περιστροφών, ο οποίος περιλαβαίνει κάμποσα χρόνια και στον οποίο είναι καρφωμένο το κεφάλαιο εξαιτίας του πάγιου συστατικού του, προκύπτει μια υλική βάση των περιοδικών κρίσεων».7

1. Κ. Μαρξ: «Το Κεφάλαιο», τ. 3, σελ. 309.
2. Κ. Μαρξ - Φρ. Ενγκελς: «Η εξέλιξη του σοσιαλισμού από ουτοπία σε επιστήμη». «Εργα», τ. 19, σελ. 215.
3. Κ. Μαρξ: «Θεωρίες για την υπεραξία», τ. IV, μέρος δεύτερο, σελ. 586.
4. Φρ. Ενγκελς: «Αντι-Ντύρινγκ», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή». Αθήνα 2001, σελ. 428.
5. Β. Ι. Λένιν: «Χαρακτηρισμός του οικονομικού ρομαντισμού». Απαντα, τ. 2, σελ. 170.
6. Φρ. Ενγκελς: «Αντι-Ντύριγνκ», εκδ. «Αναγνωστίδη», σελ. 408.
7. Κ. Μαρξ: «Το Κεφάλαιο», τ. 2, σελ. 181.