Η Πυρά του Ηρακλέους.

Η Πυρά Ηρακλέους (ή απλά Πυρά) είναι ορεινό χωριό του νομού Φωκίδας χτισμένο σε μέσο υψόμετρο 1.160 μέτρων στις νότιες πλαγιές της Οίτης και αποτελεί έναν από τους πιο ορεινούς οικισμούς της Ελλάδας με λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τον χειμώνα. Το όνομά του χωριού οφείλεται στην μυθολογία, καθώς σύμφωνα με αυτή, στη θέση Μάρμαρα, σε ένα μικρό ύψωμα κοντά στο χωριό, ο Ηρακλής κάηκε σε μεγάλη «Πυρά» για να απαλλαγεί από τους αφόρητους πόνους του δηλητηριασμένου χιτώνα του Νέσσου, που του έδωσε να φορέσει η Δηιάνειρα.  Οι προηγούμενες ονομασίες του χωριού όπως αυτές προκύπτουν από τα διάφορα Φ.Ε.Κ και τα Βασιλικά Διατάγματα ήταν Γκουρίτζα, Γκουρίτσα, Γουρίτσα και Γκούρα. Μετονομάσθηκε σε Πυρά με το Διάταγμα του 1927 (Φ.Ε.Κ. 206 Α /1927).

Σύμφωνα με τη Μυθολογία, στη θέση Μάρμαρα, που απέχει 4,5 km από το χωριό, στην είσοδο του οροπεδίου της Καταβόθρας, ο Ηρακλής αποφάσισε να τελειώσει την ζωή του μη υποφέροντας το μαρτύριο στο οποίο τον υπέβαλλε η σκληρή Δηιάνειρα φορώντας του τον ποτισμένο με το αίμα του Κένταυρου Νέσσου, χιτώνα. Ο δηλητηριασμένος χιτώνας του ξέσκιζε και του κατέκαιγε τις σάρκες. Μάζεψε λοιπόν ξύλα και παρακάλεσε τον αγαπημένο του φίλο Φιλοκτήτη να ανάψει τη φωτιά. Ο Φιλοκτήτης άναψε τη φωτιά και ο ημίθεος, αφού δώρισε στο φίλο του το τόξο με τα δηλητηριώδη βέλη του, τυλίχτηκε στις φλόγες. Κατά την πρώτη εκδοχή του Μύθου ο Δίας μη αντέχοντας να βλέπει το γιο του να υποφέρει τον τύλιξε στα σύννεφα (νεφεληγερέτης γαρ) και τον ανέβασε στον Όλυμπο, όπου ο Ηρακλής παντρεύτηκε την όμορφη Ήβη τη θεότητα της νιότης. Κατά μία άλλη εκδοχή ο Δίας έριξε τον κεραυνό του και στο σημείο που έπεσε ανέβλυσε ο Γοργοπόποταμος που δρόσισε τον καιγόμενο Ήρωα.

Ο χώρος είναι κατάσπαρτος από μεγάλες ασβεστολιθικές πέτρες, κάποιες από τις οποίες φέρουν υψηλής ποιότητας λάξευση. Σε κάποια σημεία διακρίνονται τμήματα δαπέδου, καλυμμένα με πολύ ογκώδεις πλάκες. Διασώζονται και κάποια κομμάτια ραβδωτών κιόνων.

Η πρώτη προσπάθεια ανασκαφής έγινε το 1919 από τον τότε έφορο αρχαιοτήτων Νικ. Παπαδάκη. Το οικοδόμημα που αποκαλύφθηκε είχε λεηλατηθεί από κατοίκους της περιοχής που χρησιμοποίησαν τους λαξευτούς λίθους στην οικοδόμηση σπιτιών και εκκλησιών. Τρία κομμάτια επιγραφής παραπέμπουν, κατά τον αρχαιολόγο, στα "Οιτέα Ηράκλεια" γιορτές δηλαδή προς τιμήν του Ηρακλέους. Βρέθηκαν επίσης αφιερώματα πήλινα και μεταλλικά, αιχμές από δόρατα που παριστάνουν γυμνό τον Ηρακλή και 13 συνολικά νομίσματα... Το μνημείο χρονολογήθηκε στον 3ο αι. π.Χ. ενώ οι στάχτες της πυράς θεωρούνται προγενέστερες του 6ου αι. πΧ. Νέες ανασκαφές έγιναν το 1988 από τον Π. Πάντο, έφορο αρχαιοτήτων Φθιώτιδας. Το βέβαιο είναι ότι στον ναό, από την εποχή της δημιουργίας του ως τους Ρωμαϊκούς χρόνους γίνονταν θυσίες ζώων προς τους θεούς σε ανάμνηση του μυθικού ήρωα Ηρακλή.

Κατά την ελληνική επανάσταση του 1821, η Οίτη αποτέλεσε ορμητήριο αντίστασης ενάντια στην τουρκική στρατιά των Κιοσέ Μεχμέτ και Ομέρ Βρυώνη που κατέβηκαν να πνίξουν την Ελληνική επανάσταση. Επίσης σύμφωνα με την βιβλιογραφία η Πυρά, με την παλιά της ονομασία «Γκουρίτσα» είναι η γενέτειρα του οπλαρχηγού Ιωάννη Γκούρα. Στην σύγχρονη ιστορία, τα χωριά της Οίτης είναι συνδεδεμένα με την αντίσταση κατά των Γερμανών. Η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, θεωρήθηκε ένα από τα δύο σπουδαιότερα σαμποτάζ σε ολόκληρη την Ευρώπη, μια που απέκοψε για ενάμισι μήνα την τροφοδοσία του Ρόμελ στην Αφρική.

Το σημερινό χωριό με μόνο 10 κατοίκους το χειμώνα, πνιγμένο μέσα στο πράσινο, προσφέρει στον επισκέπτη ένα μοναδικό ρουμελιώτικο τοπίο όλο το χρόνο. Προσφέρεται για περιηγήσεις στους γύρω ορεινούς όγκους της Οίτης, της Γκιώνας και του Βαρδουσίων!