Πάρνηθα, δύο χρόνια μετά...

Ολα είναι πιθανά στο δάσος που διασώθηκε. Μερικές ήσυχες ώρες σχόλης κάτω από τα έλατα που σώθηκαν, επαφή με άγνωστες πτυχές του εαυτού σου, αλλαγή τρόπου ζωής, τροποποίηση του συστήματος αξιών. Αρκεί να είσαι ανοιχτός...

Τις προηγούμενες ημέρες επιχειρήσαμε για άλλη μια φορά ένα οδοιπορικό στην Πάρνηθα. Ετσι, για να επιβεβαιώσουμε αυτά που φανταζόμαστε: τις εξαιρετικά αργές διαδικασίες φυσικής αναγέννησης που ενδιαφέρονται ελάχιστα για τον ανθρώπινο χρόνο. Ολα αυτά που σε ωθούν να συνειδητοποιήσεις ότι δεν προλαβαίνεις να ξαναζήσεις το βουνό στην παλιά του εκδοχή. Αυτό το ορεινό συγκρότημα ήταν η «παρηγοριά» του «εγκλωβισμού» στην Αθήνα. Οι ευεργετικές επιδράσεις του στον, βασανισμένο από τον αστικό τρόπο ζωής, ψυχισμό των τυχερών που το επισκέπτονταν, ήταν ανυπολόγιστες. Επισκεφθήκαμε λοιπόν αρκετές από τις οικείες γωνιές, διαδικασία που επαναλάβαμε αρκετές φορές στο διάστημα των δύο ετών που μεσολάβησε από την αποφράδα ημέρα της 27ης Ιουνίου 2007. Η εμπειρία παραμένει κάτι σαν σπουδή στην... κατάθλιψη. Θυμόμαστε αναγκαστικά το μοιραίο βράδυ και την εικόνα που χαράχτηκε μια για πάντα στη συνείδηση. Είδαμε το εξώκοσμο φως της φωτιάς που ανηφόριζε από τα βόρεια πίσω από τις κορυφές... Την έκταση της επερχόμενης καταστροφής που μάταια προσπαθήσαμε να χωνέψουμε το επόμενο πρωινό.
Πήγαμε στο Πλατύ Βουνό, μια από τις ομορφότερες περιοχές, που κάηκε ολοσχερώς. Η παρακάτω ιστορία είναι, ελπίζουμε, ενδεικτική της αληθινά μοναδικής ομορφιάς του. Υπήρξε κάποτε «κάποιος» που είχε τα δικά του σχέδια για το Πλατύ Βουνό το οποίο είχε τεθεί σε καθεστώς ολικής προστασίας ήδη από το 1961, όταν η Πάρνηθα ανακηρύχθηκε Εθνικός Δρυμός.
Αυθαιρέτως...

Ανοιξε λοιπόν ένα δρόμο από το διάσελο του Πανός μέχρι το σημείο που επέλεξε για να... κτίσει την πολυτελέστατη βίλα του με ελικοδρόμια, φυλάκια και ακροβολισμένες στα γύρω υψώματα σκοπιές. Αυτός ο... πρωταθλητής των καταπατητών λεγόταν... Γεώργιος Παπαδόπουλος. Το ρημαγμένο κτίριο παραμένει (ακόμα) στη θέση του, αδιάσειστο τεκμήριο της μεγαλομανίας και της απόλυτα διαστρεβλωμένης αντίληψης για την πραγματικότητα που καμιά φορά αποκτούν οι θνητοί στην πορεία της σύντομης ζωής τους.
Είδαμε και πάλι το μισοκαμένο οροπέδιο του Λοιμικού, το κατεστραμμένο ρέμα στο Κεραμίδι, τις αποψιλωμένες πλαγιές στην Κυρά και τις περιοχές γύρω από τις ψηλές κορυφές που δεν κατάφεραν να γλιτώσουν. Ιδια γεύση στο δάσος των Γιγάντων, στην Γκούρα, στο Μαυρόρεμα και φυσικά στα Δερβενοχώρια, εκεί απ όπου ξεκίνησαν όλα. Παντού κορμοδέματα, κλαδιά και άλλα επιβεβλημένα αντιδιαβρωτικά «οδοφράγματα», που τοποθετήθηκαν μέσα στην άλλοτε πυκνή δασοκάλυψη. Ιδού και το λιγοστό πρασινάκι που επιχειρεί να ορθώσει το ανάστημά του, εκεί που στέκονταν τα υπερήφανα κεφαλονίτικα έλατα. Η μεγάλη βελανιδιά του Λοιμικού με την πάντοτε φιλόξενη σκιά, παραμένει ευτυχώς στη θέση της.

Ολα ήταν διαφορετικά πριν από το «μαύρο» καλοκαίρι του 2007. Η πλούσια χλωρίδα, τα σχετικά ευημερούντα δασικά οικοσυστήματα, οι ιδιαιτερότητες του αναγλύφου και το όποιο καθεστώς προστασίας εγγυάται στην Ελλάδα ο χαρακτηρισμός «Εθνικός Δρυμός», οικοδομούσαν κάποιες στοιχειώδεις συνθήκες για το «βουνό των βουνών» της Αττικής. Με άλλα λόγια, ακόμα και μέσα στην επί δεκαετίες θλιβερή αμέλεια και απαξία που επεφύλασσαν μεγαλόσχημοι θεσμοί και εντεταλμένοι φορείς, το βουνό δεν τα πήγαινε και άσχημα. Ηξερε αυτό, μετά από τόσες χιλιετίες...
Αρχαίο βουνό...

Γεωλογικά η Πάρνηθα ανήκει, βλέπετε, στα παλαιότερα βουνά της πατρίδας μας. Μπροστά της, ακόμα και ο Ολυμπος ο μεγαλοπρεπής είναι «βενιαμίν». Ναι, το ψηλότερο ελληνικό βουνό είναι πολύ νεότερο γεωλογικά από την «ταπεινή» Πάρνηθα. Λίγες μόνο επισκέψεις αρκούσαν. Ηθελες να επανέρχεσαι με κάθε ευκαιρία, επεδίωκες την υπερβατική παρένθεση τόσο κοντά και ταυτόχρονα τόσο μακριά από την αθηναϊκή βαβέλ.
Τα στατιστικά είναι βέβαια αμείλικτα, θλιβερά. Συνολικά κάηκαν 21.800 στρέμματα δάσους κεφαλληνιακής ελάτης, 10.500 στρέμματα χαλεπίου πεύκης και σχεδόν 4.000 στρέμματα με αείφυλλα και πλατύφυλλα. Περίπου δύο εκατ. πεύκα και έλατα... Τα πεύκα και τα αείφυλλα - πλατύφυλλα ξαναγίνονται φυσικά, γιατί διαθέτουν τους κατάλληλους μηχανισμούς απόκρισης σε ένα τέτοιο καταστροφικό γεγονός. Η αποκατάσταση, ωστόσο, του ελατοδάσους θεωρείται εξαιρετικά δύσκολη, καθώς τα έλατα δεν διαθέτουν κατάλληλους μηχανισμούς προσαρμογής μετά την πυρκαγιά. Σε μια τέτοια περίπτωση, η ανθρώπινη επέμβαση με την πραγματοποίηση αναδασωτικών εργασιών θεωρείται αναπόφευκτη.
Οι ελλείψεις...

Δεν βλάπτει να επαναλάβουμε μερικές επιπλέον θλιβερές διαπιστώσεις. Πού ξέρετε (;), κάτι μπορεί να προκύψει από την καλόπιστη γκρίνια. Στο σύστημα δασικής προστασίας και διαχείρισης δεν έχει επιχειρηθεί σχεδόν καμία αναβάθμιση. Ολα παραμένουν όπως πριν, σαν να μη μεσολάβησε η μεγαλύτερη φυσική καταστροφή που χτύπησε τη χώρα τις τελευταίες δεκαετίες.
Η Δασική Υπηρεσία εξακολουθεί να υποβαθμίζεται, αφού την τελευταία δεκαετία στερήθηκε περίπου το ένα τρίτο του προσωπικού της, λόγω μεταθέσεων σε άλλες υπηρεσίες. Η κρίσιμη πολιτική της πρόληψης πυρκαγιών μέσα από τη δασική διαχείριση, δεν υφίσταται στην πραγματικότητα. Χιλιάδες τόνοι καύσιμης ύλης συσσωρεύονται σε δάση που ποτέ δεν καθαρίστηκαν. Το παραπάνω έργο είναι ασφαλώς τιτάνιο με μεγάλες απαιτήσεις σε κάθε είδους πόρους. Η επιχειρησιακή ικανότητα του Πυροσβεστικού Σώματος βρίσκεται σε σταθερά χαμηλό σημείο, με περισσότερες από 3.500 κενές θέσεις και τεράστιες καθυστερήσεις στις προσλήψεις εποχικών πυροσβεστών. Επιπλέον, το σύστημα πολιτικής προστασίας «εμφορείται» από υπολογίσιμη αναποτελεσματικότητα.
Τα ελάφια που ζούσαν εδώ, κατέβηκαν αρχικά χαμηλότερα. Αρκετά έχουν επιστρέψει στο υψόμετρο. Χάρις στη γενικευμένη αποψίλωση που επιτρέπει αδιανόητη ορατότητα σε σχέση με την αντίστοιχη πριν από τη φωτιά, τα βλέπουμε να κινούνται κατά ομάδες στις απέναντι πλαγιές. Παλιά, κάτι τέτοιο ήταν σπάνιο προνόμιο. Εάν ήσουν πεζός ή με ποδήλατο και φυσούσε προς την κατάλληλη διεύθυνση, τύχαινε αραιά και πού να τα αιφνιδιάσεις και να τα δεις ξαφνικά μπροστά σου πριν προλάβουν να σε πάρουν είδηση και εξαφανιστούν.

Οι αλλαγές...

Σήμερα, όλα αυτά έχουν αλλάξει. Κοντά στο κτίριο - ρημαδιό του παλιού «Ξενία», στο Δάσος των Γιγάντων, εντοπίζουμε ένα ενήλικο ελάφι που δεν κάνει καμία προσπάθεια να μας αποφύγει. Φαίνεται να γνωρίζει ότι δεν μπορεί πλέον να κρυφτεί. Παρά τη ζέστη, εντοπίζουμε λίγο πιο πέρα μια τετραμελή ομάδα που ποτίζει τα μικρά πεύκα που έχει φυτέψει ο φορέας διαχείρισης. Στη σκιά τους, όταν αναπτυχθούν στο επιθυμητό σημείο, θα πέσει ο σπόρος των ελάτων. Αυτή είναι η διαδικασία που επελέγη. Πόσο εύκολα μπορεί τώρα να γενικευθεί η εφαρμογή της στο σύνολο των καμένων εκτάσεων, είναι μια άλλη συζήτηση. Χαμηλότερα, στο ρέμα στο Κεραμίδι, παρατηρούμε εκτεταμένες εργασίες καθαρισμού του πευκοδάσους. Μερικά δομικά μηχανήματα βελτιώνουν τον χωματόδρομο, προκειμένου να υπάρχει αμεσότερη πρόσβαση. Σε μερικά κομβικά σημεία έχουν τοποθετηθεί καλαίσθητες ξύλινες κατασκευές για τα σκουπίδια. Κάτι φαίνεται να κινείται στο βουνό. Η Μόλα παραμένει το γνωστό δροσερό καταφύγιο. Ετσι και αλλιώς τελευταία πεθαίνει η ελπίδα.
Στην Πάρνηθα, από τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία και από προηγούμενες έρευνες, προκύπτει ότι τόσο στο απώτερο, όσο και στο πρόσφατο παρελθόν υπήρχαν τα περισσότερα από τα μεγάλα θηλαστικά της χώρας: η καφετιά αρκούδα (έως τα μέσα του 19ου αιώνα), ο γκρίζος λύκος (εξαφανίστηκε τη δεκαετία του 40), ο λύγκας (μέχρι και τον περασμένο αιώνα). Σε αυτές τις πλαγιές κυκλοφορούσαν κάποτε αγριόγατοι και μεγάλα φυτοφάγα σαν το αγριογούρουνο και το ζαρκάδι που εξαφανίστηκαν από την Αττική στις αρχές του 20ού αιώνα. Ολα αυτά τα ζώα απωθήθηκαν πολύ βορειότερα στον κορμό της Πίνδου, χάρη στις αυξανόμενες ανθρωπογενείς δραστηριότητες. Τα κόκκινα ελάφια της Πάρνηθας, μαζί με αυτά της Ροδόπης, είναι οι μοναδικοί ελληνικοί πληθυσμοί του είδους.
Επιπλέον, από τη μακρά σειρά ειδών που κατοικοεδρεύουν στο βουνό, 23 είδη πουλιών, δώδεκα θηλαστικά και άλλα τόσα ερπετά και αμφίβια, περιλαμβάνονται στα «αυστηρά προστατευόμενα» είδη της Σύμβασης της Βέρνης. Σε ό,τι αφορά τη χλωρίδα, οι πλέον πρόσφατες μελέτες ανεβάζουν τον αριθμό των φυτικών ειδών σε περίπου 1.100. Πρόκειται για ιδιαίτερα υψηλό αριθμό αναφορικά με την έκταση που καταλαμβάνει ο Δρυμός, γεγονός που αναδεικνύει το βουνό σ' έναν από τους σημαντικότερους, σε εθνικό αλλά και ευρωπαϊκό επίπεδο, τόπους για την προστασία της χλωριδικής ποικιλότητας.
Φανταστείτε ότι τόσα (1.100) είδη διαθέτει ολόκληρη η Σκανδιναβία. Τα 92 από τα 1.100 είδη της Πάρνηθας, είναι ελληνικά ενδημικά, τη στιγμή που στη Γερμανία συναντώνται 6 ενδημικά είδη και στην Αγγλία 16.

Εκτός «ατζέντας» τα ελάφια.

Η μετά την πυρκαγιά Πάρνηθα φιλοξενεί χίλια ελάφια, σύμφωνα με έγκυρες μελέτες. Ακόμη και οι... απαισιόδοξες μελέτες μιλούν για 800 ελάφια: Ο αριθμός λέει πολλά σε διάφορα επίπεδα.
Η ανάπτυξη μιας αγέλης 1.000 ελαφιών -και το ελάφι της Πάρνηθας είναι το είδος Cervus Elaphus, το μεγαλύτερο από τα ελαφοειδή- έχει περίπου τις ίδιες διατροφικές ανάγκες με ισάριθμα μοσχάρια. Φαντάζεστε την αντίδραση αν σήμερα κάποιος έβαζε 1.000 μοσχάρια να βόσκουν στην Πάρνηθα!
Πώς κατάφερε το ελάφι να φτάσει τα 1.000 ζώα; Γιατί δεν φτάνει τα ίδια αριθμητικά επίπεδα σε άλλα, πιο πλούσια, δάση που είναι μακριά από αστικά κέντρα;
Ισως επειδή στην Πάρνηθα λείπει ο λύκος.
Αν στην Πάρνηθα είχαμε και λιγότερη αλεπού και λιγότερα αδέσποτα σκυλιά, που συχνά καταβροχθίζουν μικρά ελάφια, τότε να είστε βέβαιοι ότι θα είχαμε περισσότερα από 1.000 ελάφια.
Ποια όμως είναι η επίδραση των 1.000 ελαφιών στη χλωρίδα της Πάρνηθας, τώρα που προσπαθεί να ανακάμψει από τις επιπτώσεις της πυρκαγιάς;
- «Δέντρα που κορφολογούνται από ελάφια, συχνά μοιάζουν με κλαδεμένους θάμνους...
Η κορφολόγηση είναι πιο πιθανή σε νέες δενδροφυτείες», λέει μια σχετική αναφορά ιρλανδικού δασαρχείου. Η ζημιά που κάνουν τα ελάφια στα δέντρα δεν είναι μόνο από την κορφολόγηση. Στα αρσενικά ελάφια φυτρώνουν νέα κέρατα κάθε χρόνο, και αυτά είναι καλυμμένα με ένα στρώμα «βελούδου». Για να βγάλουν το βελούδο τα ελάφια τρίβουν τα κέρατά τους σε κορμούς δέντρων, με αποτέλεσμα να τα αποφλοιώνουν και έτσι να «νεκρώνουν» ακόμη και ώριμα δέντρα.
Επίσης τα ελάφια τρώνε τον φλοιό δέντρων ακόμη και όταν υπάρχει άφθονη εναλλακτική τροφή, όπως χόρτο κλπ. Η ζημιά από τα υπεράριθμα ελάφια δεν περιορίζεται στην άμεση κατανάλωση δέντρων. Ο πρόεδρος της Βρετανικής Ορνιθολογικής Ενωσης, Ρομπ Φούλερ, λέει: «Τα πουλιά χρειάζονται χαμηλή και πυκνή βλάστηση για να φωλιάσουν, αλλά τα ελάφια τρώνε αυτή τη χαμηλή βλάστηση. Επίσης τα ελάφια ανταγωνίζονται άμεσα τα πουλιά για τροφή, δηλαδή βλαστούς και καρπούς, που είναι αναγκαίοι για τα πουλιά ειδικά το φθινόπωρο και τον χειμώνα».
Η διαπίστωση της ζημιογόνου επίδρασης ενός υπεράριθμου αριθμού ελαφιών στο δάσος, είναι κοινό σημείο σε εκατοντάδες μελέτες ξένων επιστημόνων. Ομως εδώ, στην Ελλάδα του 2009, το ελάφι αντιμετωπίζεται σαν... άυλο σύμβολο που δεν τρώει τίποτε, είναι ένα «ζωντανό στολίδι του δάσους» και άλλα τετριμμένα, που αναμεταδίδονται από τα μέσα ενημέρωσης. Το ζητούμενο σε αυτή τη φάση ανάκαμψης του δάσους της Πάρνηθας είναι η προστασία του από κάθε είδος βοσκής και ειδικά βοσκής από ελάφια που βόσκουν... όπως υπερμεγέθη κατσίκια (κορφολογούν σημεία που δεν φτάνουν τα πρόβατα).
Σαφώς και δεν τίθεται ζήτημα κυνηγίου των ελαφιών. Το πιο αποτελεσματικό μέτρο είναι η σύλληψη και μεταφορά ελαφιών σε άλλους, πιο κατάλληλους βιότοπους, που έχουν την απαιτούμενη ποσότητα βιομάζας για να τα θρέψουν. Ομως σε αυτά τα σημεία υπάρχει λύκος και εκεί περιπλέκεται το θέμα. Ελάφια που δεν έχουν ζήσει με λύκους, σύντομα θα γίνουν βορά τους.
Το θέμα είναι ανοικτό. Δεν περιμένει κανείς από μια δυσκίνητη κρατική μηχανή να προβεί σε πρακτικά μέτρα. Ομως η ζημιά θα γίνει αισθητή σύντομα και τότε θα είναι ενδιαφέρον, από την κοινωνιολογική άποψη, να δούμε τι απαντήσεις θα δώσουν όσοι αρέσκονται να αυτοπροβάλλονται ως «προστάτες» της Πάρνηθας.

Κώστας Λουκόπουλος-Νικήτας Κυπρίδημος.

Υποσημείωση :

Μία εμπεριστατωμένη μελέτη-πρόταση, οικολογικών φορέων - περιβαλλοντικών οργανώσεων και ευαισθητοποιημένων πολιτών, που έγινε προς τους "Αρμόδιους Φορείς" για μεταφορά μικρού αριθμού ελαφιών σε δύο Καταφύγια Άγριας Ζωής στην Ορεινή Ναυπακτία, ρίχθηκε στο κάλαθο των αχρήστων, καθώς κανείς απο τους "ανευθυνοϋπεύθυνους αρμοδιοαναρμόδιους" δεν μπορούσε - ή δεν ήθελε - να βρει κονδύλια για να υλοποιηθεί αυτό το Πρόγραμμα. Έτσι το θέμα παραμένει ανοικτό ή μάλλον κλειστό!