Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα;

Ένα βιβλίο που αξίζει να διαβάσετε:

Michael Shermer's, "Why people believe weird things"!

Ψευδοεπιστήμες, προλήψεις και άλλες πλάνες του καιρού μας!

Στη σύγχρονη εποχή η επιστήμη κυριαρχεί, ο ορθός λόγος θριαμβεύει, η κριτική στάση απέναντι στα πράγματα σαρώνει προλήψεις, προκαταλήψεις και κάθε κατάλοιπο προγενέστερων ανορθολογικών συστημάτων σκέψης.
Σοβαρά; 
Πρωί - μεσημέρι - βράδυ τα κανάλια φιλοξενούν αστρολόγους, μέντιουμ και κάθε λογής προφήτες. Βιβλία και εξειδικευμένα περιοδικά διακινούν τα πλέον ευφάνταστα σενάρια, από παγκόσμιες συνωμοσίες που διαφεντεύουν τον κόσμο παρασκηνιακά ως αστικούς μύθους όπως αυτόν της «κούφιας Αθήνας». Κάθε τρεις και λίγο πλήθη συρρέουν να προσκυνήσουν το θαυματουργό εικόνισμα της Παναγίας που ματώνει... βυσσινάδα. Χρειάζεται να συνεχίσω για τα «γούρια» των αθλητών, το «μάτιασμα» κάποιου προσφιλούς προσώπου, την εμφάνιση εξωγήινων αλλά και «εσωχθόνιων» (!) σε περιοχές των βορείων προαστίων της Αθήνας;
Τι συμβαίνει; Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν παράξενα πράγματα; 
Ακριβέστερα, γιατί σήμερα, δηλαδή σε μια εποχή υποτίθεται πλήρους επικράτησης της επιστημονικής κοσμοαντίληψης, τόσο πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ή είναι επιρρεπείς σε ανυπόστατες δοξασίες ή πρακτικές καταφανώς ασύμβατες με την κοινή λογική; Προσοχή. Δεν πρόκειται για μια ασήμαντη μερίδα παρανοϊκών. Το φαινόμενο δεν είναι περιθωριακό.
Αυτό είναι το βασικό ερώτημα του Μάικλ Σέρμερ, ιστορικού της επιστήμης, περισσότερο γνωστού ως δοκιμιογράφου. Το βιβλίο αποτελεί μια σύνθεση επανεπεξεργασμένων κειμένων που δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό Skeptic, του οποίου είναι εκδότης. Προς αποφυγή παρεξηγήσεων πρέπει να διασαφηνιστεί τι εννοεί όταν αυτοπροσδιορίζεται ως σκεπτικιστής. Υιοθετεί μια στάση μεθοδικής αμφιβολίας που στρέφεται εναντίον του δογματισμού και της ευπιστίας. Έτσι, ο σκεπτικισμός του είναι ενσωματωμένος στον ορθολογισμό και όχι αντίπαλός του. Πολύ απλά, ο Σέρμερ δηλώνει κατ αρχάς ανοικτός στην εξέταση κάθε αντιλόγου και αντεπιχειρήματος προς τις καθιερωμένες αντιλήψεις, ελέγχοντας κριτικά αν συνάδει με τους κανόνες της λογικής και αν έχει εμπειρική τεκμηρίωση. Αυτό ακούγεται κοινότοπο. Είναι κοινότοπο και δεν μπορούμε παρά να εκφράσουμε ένσταση όταν παρουσιάζεται ως μια ιδιαίτερη και ξεχωριστή στάση. Αλλά η προσφορά του Σέρμερ είναι πως καταδεικνύει ότι η συνεπής εφαρμογή αυτής της στάσης κάθε άλλο παρά δεδομένη είναι για τους περισσότερους από εμάς. Ένα κεφάλαιο εξετάζει 25 κοινά σφάλματα λογικού τύπου. Δείτε το σαν διασκεδαστικό τεστ. Μετρήστε σε πόσα από αυτά έχετε υποπέσει ή τα διαπράττετε συστηματικά. Υποθέτω πως, εκτός αν διαθέτετε την καθαρότητα συλλογιστικής ενός Ντεκάρτ ή ενός Καντ, θα συγκεντρώσετε ένα μάλλον υψηλό (αρνητικό) σκορ. Με άλλα λόγια, τίποτε δεν προεξοφλεί ότι δε θα πλανηθούμε σε απλές ή σύνθετες καταστάσεις επειδή είμαστε λογικά όντα. Είμαστε λογικά όντα, που όμως κάνουν πολύ συχνά λάθη σε λογικούς συλλογισμούς. Ταυτόχρονα, η άγνοια ή ασυνείδητες επιθυμίες, άγχη, φοβίες κ.ο.κ. μας ωθούν να πιστέψουμε αυτό που θα θέλαμε να είναι αληθινό ως αληθινό, ακόμη και αν όλα τα στοιχεία μας υποδεικνύουν το αντίθετο. Σ' αυτό το πλαίσιο ο συγγραφέας αναλαμβάνει ένα έργο πολύ λιγότερο εύκολο ή αυτονόητο από όσο ίσως φαίνεται.

Επικεντρωμένος στην αμερικανική εμπειρία, προσπαθεί να ερμηνεύσει γιατί τόσοι πολλοί συμπατριώτες του πιστεύουν στα μέντιουμ, στην εμφάνιση εξωγήινων στη Γη και σε πληθώρα παραλογισμών. Κυρίως καταπιάνεται εκτενώς με τους αρνητές του Ολοκαυτώματος και με τους «δημιουργιστές», δηλαδή όσους ισχυρίζονται ότι η δημιουργία του κόσμου, όπως περιγράφεται στη Γραφή έγινε πράγματι έτσι ακριβώς και αυτό αποδεικνύεται (;) και επιστημονικά. Κοινά στοιχεία των δύο περιπτώσεων είναι ότι συνιστούν αρκετά δημοφιλείς ψευδοεπιστημονικές θεωρίες, δηλαδή θεωρίες που μετέρχονται μια ψευδεπίγραφη επιστημονική γλώσσα ενώ ταυτόχρονα αντιστρατεύονται τους επιστημονικούς κανόνες στην ουσία τους. Ο συγγραφέας αναλαμβάνει να εξετάσει σημείο προς σημείο τις θέσεις τους.
Ορισμένες σελίδες τις αφιερώνει στον Ντέιβιντ Ίρβινγκ και στο βιβλίο του "Ο πόλεμος του Χίτλερ", που μεταφράστηκε και στα ελληνικά προκαλώντας αντιδράσεις. Ο Σέρμερ δείχνει ακριβώς ότι κριτικές του τύπου «τα λέει επειδή είναι αντισημίτης» είναι άσχετες επί της ουσίας και πρακτικά ατελέσφορες.

Το βιβλίο είναι καλογραμμένο και εύληπτο. Μας δείχνει τα όρια του ορθού λόγου, τις δυσκολίες που συναντά αλλά και στρατηγικές αντιμετώπισης των αντιπάλων του, τους οποίους δεν πρέπει ποτέ να υποτιμούμε.
(βιβλιοκριτική στην εφημερίδα "Βήμα" του Σωτήρη Βανδώρου).

Γιατί πιστεύουν τόσοι άνθρωποι στην τηλεπάθεια, στους μάγους, στις προηγούμενες ζωές, στις απαγωγές από εξωγήινους και στα φαντάσματα; Τι έχει οδηγήσει στη διάδοση της "επιστημονικής" εκδοχής της βιβλικής δημιουργίας, του αποκαλούμενου "επιστημονικού δημιουργισμού" και στην πεποίθηση ότι ποτέ δεν συνέβη το Εβραϊκό Ολοκαύτωμα; Γιατί στην εποχή αυτή την, υποτίθεται, επιστημονικά φωτισμένη μοιάζουμε να βρισκόμαστε σε μεγαλύτερη και πιο επικίνδυνη σύγχυση παρά ποτέ; Ο ιστορικός της επιστήμης Μάικλ Σέρμερ ερευνά τους λόγους για τους οποίους τα αλλόκοσμα φαινόμενα και οι αιρέσεις έλκουν τόσους πολλούς. Προσφέρει, επίσης, λογικές αναλύσεις και πολύτιμα στοιχεία έτσι ώστε όχι απλώς να μάθουμε την αλήθεια για τις τόσες απάτες και πλάνες που βρίσκουν απήχηση στη σημερινή κοινωνία, αλλά και να είμαστε σε θέση να τiς αντικρούσουμε. Τα επιχειρήματά του συνιστούν, εν τέλει, έναν πανηγυρικό για το επιστημονικό πνεύμα και τη χαρά που μπορεί κανείς να αντλήσει ερευνώντας τα μεγαλύτερα μυστήρια του κόσμου -ακόμα και αν πολλά από τα ερωτήματα που τίθενται παραμένουν αναπάντητα.
(από τον πρόλογο της έκδοσης)

Γιατί τελικά οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα;

Θέτοντας αυτό το ερώτημα, ο συγγραφέας επιχειρεί ένα μεγάλο και σπουδαίο ταξίδι. Διαβασμένος, αναλυτικός και παρατηρητικός, με κυρίαρχο εργαλείο το σκεπτικισμό, αφήνει στον αναγνώστη ελάχιστα περιθώρια αμφισβήτησης.

Αν τώρα θελήσουμε να δώσουμε έναν ορισμό στον σκεπτικισμό, θα λέγαμε ότι σημαίνει τη συστηματική κατάρριψη των αμφιλεγομένων δοξασιών και θεωριών.
Ο Shermer δεν βάζει μόνον ερωτήματα του τύπου: γιατί πιστεύουν τόσοι άνθρωποι στην τηλεπάθεια, στους μάγους, στις προηγούμενες ζωές, στις απαγωγές από εξωγήινους και στα φαντάσματα, αλλά δίνει και τις αντίστοιχες απαντήσεις. Συνάμα προσφέρει, λογικές αναλύσεις και πολύτιμα στοιχεία έτσι ώστε όχι απλώς να μάθουμε την αλήθεια για τις τόσες απάτες και πλάνες που βρίσκουν απήχηση στη σημερινή κοινωνία, αλλά και να είμαστε σε θέση να τiς αντικρούσουμε. Τα επιχειρήματά του συνιστούν, εν τέλει, έναν πανηγυρικό για το επιστημονικό πνεύμα και τη χαρά που μπορεί κανείς να αντλήσει ερευνώντας τα μεγαλύτερα μυστήρια του κόσμου , ακόμα και αν πολλά από τα ερωτήματα που τίθενται παραμένουν, προς το παρόν, αναπάντητα.
Το βιβλίο εμπεριέχει τεράστιο πλούτο πληροφοριών που ο συγγραφέας τον διαχειρίζεται με αξιοζήλευτο τρόπο. Από τη θεωρία του φαινομένου του εκατοστού πιθήκου και την οριακή μάζα του E. Hartley, έως το αξίωμα του David Hume, όπου «καμιά μαρτυρία δεν είναι αρκετή για να επαληθεύσει ένα θαύμα, παρά μόνον αν η μαρτυρία αυτή είναι τέτοια, ώστε το να ήταν εσφαλμένη θα αποτελούσε μεγαλύτερο θαύμα από εκείνο που επιχειρεί να θεμελιώσει.»
Με τη δική του τοποθέτηση ότι: «η επιστήμη και η ιστορία είναι συσσωρευτικές και προοδευτικές», αλλά και την άποψή του πως: «Αν οι ειδικοί της κρυονικής επιτύχουν να επαναφέρουν κάποιο άτομο στη ζωή, η διάκριση μεταξύ ζωντανών και νεκρών θα γίνει ασαφής» χτίζει σιγά – σιγά το οικοδόμημά του και καταλήγει αβίαστα στο συμπέρασμα πώς: «Το σκέπτεσθαι αποτελεί το ουσιοδέστερο ανθρώπινο χαρακτηριστικό.»
Υπερασπίζεται την επιστήμη, με σωρεία επιχειρημάτων όπως:
«Στην επιστήμη η πεποίθηση πρέπει να θεμελιώνεται πάνω σε θετικά αποδεικτικά στοιχεία που ενισχύουν κάποιον ισχυρισμό και όχι στην έλλειψη στοιχείων υπέρ ή κατά ενός ισχυρισμού.» Αλλά δεν έχει πρόβλημα στο να σταθεί και επιφυλακτικός απέναντί της, γράφοντας πως: «Απλώς και μόνον επειδή η επιστήμη έχει αποδειχτεί εξαιρετικά επιτυχής στο παρελθόν δεν σημαίνει ότι μπορεί να λύσει όλα τα προβλήματα στο μέλλον.»
Είναι επικριτικός, απέναντι στους οπαδούς αλλότριων θεωριών, αλλά παραμένει ψύχραιμος και δανειζόμενος μια σκέψη του συναδέλφου του Τζέιμς Ράντι υπενθυμίζει: «οι πιστοί των παραφυσικών φαινομένων είναι σαν τα πλαστικά παπάκια που δεν μπορείς να βυθίσεις με τίποτα».
Δημοσιεύει εκπληκτικά στοιχεία όπως π.χ. ότι σύμφωνα με μια δημοσκόπηση του 1996 της εταιρείας Γκάλλοπ, το 96% των ενηλίκων Αμερικανών πιστεύουν στον θεό, 90% στον παράδεισο, 79% στα θαύματα και 72% στους αγγέλους (Wall street journal 30 Ιανουαρίου ‘96).
Ένα μεγάλο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στο Ολοκαύτωμα και στις ανατροπές εκείνων των θεωριών που ισχυρίζονται ότι δεν συνέβη ποτέ ή ότι ήταν πολύ μικρότερης εμβέλειας.
Αξία έχουν και οι δύο τελευταίες αράδες του πονήματος όπου αναφέρονται τα εξής:
«…Η ελπίδα ότι η λογική και η επιστήμη μαζί με την αγάπη και την ανθρώπινη κατανόηση, μπορούν να μας βοηθήσουν να καταλάβουμε το σύμπαν τον κόσμο και τον εαυτό μας.»
Σε κάθε περίπτωση όχι μόνον αξίζει να διαβαστεί, αλλά η ανάγνωση του συχνά γίνεται απολαυστική.
(από τον ιστότοπο "Λέγοντας ιστορίες")

Το βιβλίο του Σέρμερ σε μετάφραση του Μιχάλη Παναγιωτάκη, κυκλοφορεί από τις  "Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης". Το περιεχόμενό του, ανά μέρη, έχει ως εξής:
MΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΣΚΕΠΤΙΚΙΣΜΟΣ. 
1. Yπάρχω, άρα σκέπτομαι: Tο μανιφέστο ενός σκεπτικιστή.  
2. Tο πολυτιμότερο όλων: H διαφορά μεταξύ επιστήμης και ψευδοεπιστήμης.          
3. Πώς παρεκτρέπεται η σκέψη. 25 λογικές πλάνες που μας οδηγούν στο να πιστεύουμε σε παράξενα   πράγματα.     
MΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΨΕΥΔΟΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΑ.
4. Aποκλίσεις: Tα φυσικά, τα παραφυσικά και ο Έντγκαρ Kέυσι.       
5. Mέσα από το αόρατο Περιθανάτιες εμπειρίες και η αναζήτηση της αθανασίας.
6. Aπαγωγή! Eπαφές με εξωγήινους.  
7. Επιδημίες κατηγοριών. Μεσαιωνικά και σύγχρονα φαινόμενα «μαγισσοφοβίας».
MΕΡΟΣ TΡΙΤΟ: ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΣΜΟΣ.     
8. Eν αρχή: Mια βραδιά με τον Nτουέιν Γκις.   
9. Aντιμετωπίζοντας τους δημιουργιστές. 25 επιχειρήματα των δημιουργιστών και 25 απαντήσεις των  υποστηρικτών της εξέλιξης.    
MΕΡΟΣ TΕΤΑΡΤΟ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΨΕΥΔΟΙΣΤΟΡΙΑ.
10. Στην εκπομπή του Nτόναχιου. Iστορία, λογοκρισία και ελευθερία του λόγου.     
11. Ποιοι λένε ότι το Oλοκαύτωμα δεν συνέβη ποτέ και γιατί το λένε; Eπισκόπηση ενός κινήματος.
12. Πώς γνωρίζουμε ότι το Oλοκαύτωμα πράγματι συνέβη; Ξεσκεπάζοντας τους αρνητές του  Ολοκαυτώματος.
13. Συνεχή και διακριτά μεγέθη. H άποψη ενός Aφρο-ελληνο-γερμανο-αμερικανού για τις φυλές.   
MΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟ: Η ΕΛΠΙΔΑ ΑΝΑΒΛΥΖΕΙ ΑΙΩΝΙΑ.
14. O Δρ. Tίπλερ συναντά τον Δρα Πάγγλωσσο: Mπορεί η επιστήμη να ανακαλύψει τον καλύτερο από  όλους τους δυνατούς κόσμους;          

15. Τελικά, γιατί πιστεύουν οι άνθρωποι σε παράξενα πράγματα;