«Παρήλθε η εποχή της αειφόρου ανάπτυξης;»

Ο διάσημος αρθρογράφος των «Financial Times» Martin Wolf παρουσιάζει την μελέτη ενός ειδικού στην παραγωγικότητα οικονομολόγου και καθηγητή στο Northeastern University, του Robert Gordon σε ένα άρθρο με το τρομακτικό ερώτημα «Παρήλθε η εποχή της αειφόρου ανάπτυξης;». Αυτό το άρθρο αναδημοσιεύουμε θέλοντας να αναδείξουμε μια σειρά από ερωτήματα που από ότι φαίνεται θα μας απασχολήσουν στο άμεσο μέλλον.  Ο καθηγητής Gordon στο εγχειρίδιό του αναλύει τα εμπόδια που στερούν από τον μέσο Αμερικανό τις ευκαιρίες εκείνες που εδώ και δύο αιώνες εγγυώνταν και  η εγκατάσταση και μόνο και η δραστηριοποίησή του στις ΗΠΑ. Αναλύει τους λόγους για τους οποίους το περίφημο «αμερικανικό όνειρο» -που είναι και το όνειρο για προσωπική οικονομική ανέλιξη και που καλλιεργεί εξ ορισμού ο καπιταλισμός- δυσκολεύεται πλέον να λειτουργήσει όπως λειτουργούσε κατά το παρελθόν. Διότι η καινοτομία, η ανθρώπινη ευφυΐα και βεβαίως η εργασία δεν παράγουν πλέον τον πλούτο που παρήγαν άλλοτε. Είναι η οικονομική παγκοσμιοποίηση που εξετράπη; Είναι η λειτουργία του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος που εκτροχιάστηκε; Είναι η θρησκευτική εμμονή στη δημοσιονομική πειθαρχία, που επέβαλε η κατίσχυση του νεοφιλελευθερισμού επί του κεϊνσιανισμού; Είναι η γήρανση του πληθυσμού στις ανεπτυγμένες οικονομίες σε συνδυασμό με το παγκόσμιο δημογραφικό πρόβλημα; Είναι όλα αυτά μαζί; Ή είναι το ίδιο το σύστημα του Καπιταλισμού που νοσεί; Κι αν ισχύει το τελευταίο πως γίνεται και εν μέσω βαθιάς κρίσης κάποιοι να συνεχίζουν να κερδίζουν περισσότερα από ότι πριν και να εμφανίζονται πιο ισχυροί οικονομικά και πολιτικά από ότι ποτέ μέχρι σήμερα; Κι αν το Καπιταλιστικό Σύστημα δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την ίδια του την κρίση, τότε πιο θα είναι το Σύστημα που θα το κάνει αυτό; Μήπως τελικά το πρόβλημα δεν είναι να έχουμε συνεχή Οικονομική Ανάπτυξη αλλά συνεχή Κοινωνική Ευημερία και συνεχή εξελικτική Κοινωνική, Πολιτισμική και Επιστημονική Πρόοδο; Και μήπως τελικά στις υπάρχουσες συνθήκες αυτά τα δύο είναι άκρως αντικρουόμενα; Θα πρέπει να κάνουμε την Οικονομία να λειτουργεί προς όφελος της Κοινωνίας, και να απομυθοποιήσουμε το "χρήμα" αποκαθιστώντας το  σε αυτό που πραγματικό είναι: ανταλλακτικό μέσο. Θα πρέπει να αξιολογούμε τα πράγματα με βάση την χρηστική τους αξία και όχι τους Ανθρώπους! Η εποχή της συνεχούς οικονομικής ανάπτυξης τελειώνει κατά δραματικό τρόπο και είτε θα απαντήσουμε συνολικά ως Ανθρωπότητα σε αυτή την κρίση κάνοντας ένα άλμα προς το εμπρός-προς την εποχή της συνεχούς Κοινωνικής Ευμάρειας, είτε θα χαθούμε στα πιο σκοτεινά σκοτάδια της Ιστορίας! Το δίλημμα είναι μπροστά μας και είναι αμείλικτο!

Is unlimited growth a thing of the past?

Του Martin Wolf.

Αναδημοσίευση από την εφημερίδα "Financial Times".

Μπορεί η "συνεχής ανάπτυξη" να έχει τελειώσει; Αυτή είναι μια αιρετική ερώτηση και η απάντησή της φαντάζει ακόμη πιο αιρετική. Ωστόσο, ένας εξειδικευμένος εμπειρογνώμονας σε θέματα παραγωγικότητας, ο καθηγητής Robert Gordon του πανεπιστημίου Northwestern, θέτει αυτό το ερώτημα και προσπαθεί να το απαντήσει σε μια πραγματικά προκλητική ανάλυσή του. Σε αυτήν, αμφισβητεί τη συμβατική άποψη των οικονομολόγων ότι “η οικονομική ανάπτυξη ... θα συνεχιστεί επ 'αόριστον.”

Ωστόσο, η λογική της απεριόριστης και συνεχούς ανάπτυξης είναι μια πραγματικά ηρωική υπόθεση. Για το μεγαλύτερο μέρος της σύγχρονης ανθρώπινης ιστορίας, δίπλα σε κάθε μετρήσιμη αύξηση της οικονομικής παραγωγής ανά άτομο συνέβη και μια ανατροπή. Το τι συνέβη τελικά με την ανάπτυξη προήλθε από την αύξηση του πληθυσμού. Στη συνέχεια, στο μέσο του 18ου αιώνα, κάτι άρχισε να αλλάζει. Η παραγωγή ανά άτομο, στις πιο παραγωγικές οικονομίες του κόσμου - το Ηνωμένο Βασίλειο μέχρι το 1900 και τις ΗΠΑ στη συνέχεια - άρχισε να επιταχύνει. Η αύξηση της παραγωγικότητας κορυφώθηκε στις δυόμισι δεκαετίες μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Στη συνέχεια επιβραδύνθηκε και πάλι, παρά την ανοδική πορεία της μετά την πτώση που εμφάνισε μεταξύ του 1996 και του 2004. Το 2011 - σύμφωνα με τα στοιχεία της βάσης δεδομένων του Conference Board  - η παραγωγή στις ΗΠΑ ανά εργατοώρα ήταν κατά ένα τρίτο χαμηλότερο από ό,τι θα ήταν αν η τάση της περιόδου 1950-72 συνέχιζε αδιάλειπτα. Ο καθηγητής Gordon προχωρά περαιτέρω: υποστηρίζει ότι η αύξηση της παραγωγικότητας θα μπορούσε να συνεχίσει να επιβραδύνει κατά τον επόμενο αιώνα, φθάνοντας τελικά σε αμελητέα επίπεδα.

Το μέλλον είναι άγνωστο. Αλλά το παρελθόν είναι αποκαλυπτικό. Ο πυρήνας του επιχειρήματος του καθηγητή Gordon είναι ότι η ανάπτυξη οδηγείται από την ανακάλυψη και την εκμετάλλευση συγκεκριμένων τεχνολογιών και - πάνω από όλα - με "τεχνολογίες γενικής εφαρμογής", που επηρεάζουν τη ανθρώπινη ζωή βαθύτατα και ευρύτατα, με τρόπους ποικίλους αλλά δραστικούς.

Η εφαρμογή μιας σειράς από "τεχνολογίες γενικής εφαρμογής", που ανακαλύφθηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα οδήγησαν στα μέσα του 20ου αιώνα σε μια έκρηξη της παραγωγικότητας, υποστηρίζει ο καθηγητής Gordon. Αυτές περιλάμβαναν την χρήση της ηλεκτρικής ενέργειας, τον κινητήρα εσωτερικής καύσης, τις υποδομές στην ύδρευση και στην αποχέτευση, στις επικοινωνίες (ραδιόφωνο και τηλέφωνο), στα χημικά και στο πετρέλαιο. Αυτά αποτελούν "τη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση". Η πρώτη, μεταξύ 1750 και 1830, ξεκίνησε στο Ηνωμένο Βασίλειο. Αυτή ήταν η εποχή του ατμού, η οποία κορυφώθηκε με τη σιδηροδρομική γραμμή. Σήμερα, ζούμε σε μια τρίτη βιομηχανική επανάσταση, που διαρκεί ήδη περίπου 50 χρόνια: πρόκειται για την εποχή των πληροφοριών, της οποίας οι τεχνολογίες αιχμής είναι ο ηλεκτρονικός υπολογιστής, οι ημιαγωγοί και το διαδίκτυο.

Ο καθηγητής Gordon υποστηρίζει, κατά πολύ πειστικό τρόπο, ότι ο αντίκτυπος της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης στην οικονομία και την κοινωνία, ήταν τελικά πολύ πιο βαθύς από ό,τι ο αντίκτυπος που προκάλεσε η πρώτη βιομηχανική επανάσταση ή που προκαλεί η τρίτη. Η ισχύς του κινητήρα αντικατέστησε την ζωική δύναμη σε όλους τους τομείς της οικονομίας, και επέφερε δραστικές αλλαγές σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης ζωής από την απομάκρυνση των απορριμμάτων των ζώων από τους δρόμους μέχρι και την επανάσταση που επέφερε στις μεταφορές με την ταχύτητα και την άνεση που έχουν τα σύγχρονα μέσα μεταφοράς. Το τρεχούμενο νερό σε κάθε σπίτι αντικατέστησε την συλλογή βρόχινου νερού ή την ανέλκυσή του από τα πηγάδια, φέρνοντας μια νέα επανάσταση  στην ποιότητα της ζωής και την υγιεινή.Το ίδιο έγινε και με το δίκτυο αποχέτευσης και την διαχείριση των αστικών αποβλήτων. Το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο αντικατέστησε την εξόρυξη του άνθρακα και την χρήση ξύλου. Τα ηλεκτρικά φώτα αντικατέστησαν τα κεριά. Οι ηλεκτρικές συσκευές επέφεραν μια πραγματική επανάσταση στον τομέα των επικοινωνιών, της ψυχαγωγίας και, πάνω απ 'όλα, στην οικιακή εργασία. Η ανθρώπινη κοινωνία έγινε έτσι πιο βιομηχανοποιημένη και αστικοποιημένη. Το προσδόκιμο ζωής ανέβηκε στα ύψη. Ο καθηγητής Gordon σημειώνει χαρακτηριστικά ότι "είναι ελάχιστα γνωστό το γεγονός ότι ο ετήσιος ρυθμός βελτίωσης του προσδόκιμου ζωής κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα ήταν τρεις φορές μεγαλύτερος από όσο το τελευταίο μισό του 19ου." Η δεύτερη βιομηχανική επανάσταση επηρέασε πολύ περισσότερο την κοινωνία από ότι η πρώτη. Οι ζωές των Αμερικανών, των Ευρωπαίων και, αργότερα, και της Ιαπωνίας, άλλαξαν εντελώς.

Πολλές από αυτές τις αλλαγές ήταν πραγματικά τρομαχτικές αλλά και πολύ γρήγορες. Η ταχύτητα μετακίνησης πήγε ξαφνικά από το άλογο στο αεριωθούμενο αεροπλάνο. Όμως στη συνέχεια, και για περίπου πενήντα χρόνια, στην κυριολεξία θα "κολλήσει". Η αστικοποίηση είναι ένας διακόπτης "one-off". Το ίδιο συνέβη επίσης και με τομείς της δημόσιας υγείας, όπως είναι η αντιμετώπιση της παιδικής θνησιμότητας και ο τριπλασιασμός του προσδόκιμου ζωής των ανθρώπων. Έτσι συνέβη και με τον έλεγχο πάνω στις εσωτερικές θερμοκρασίες και το κλίμα των κτηρίων μας. Έτσι, επίσης, συνέβη και με την απελευθέρωση των γυναικών από τον αυστηρά ενδοοικογενειακό τους ρόλο.

Με τέτοια πρότυπα που πρόσφερε η δεύτερη βιομηχανική επανάσταση, η εποχή της πληροφορίας είναι σήμερα μεν γεμάτη από ήχο και μανία, που όμως τελικά σημαίνουν και πολλά λιγότερα για την κοινωνία, έτσι όπως είναι δομημένη. Πολλά από τα εργασιακά οφέλη που επέφερε η χρήση των υπολογιστών συνέβησαν πριν από δεκαετίες. Υπήρξε μια έξαρση στην αύξηση της παραγωγικότητας στη δεκαετία του 1990. Αλλά αργότερα τα αποτελέσματα παρέμειναν στάσιμα.

Στη δεκαετία του 2000, ο αντίκτυπος της επανάστασης της πληροφορικής έχει έρθει σε μεγάλο βαθμό μέσω της συναρπαστικής ψυχαγωγίας και στις συσκευές επικοινωνίας. Πόσο σημαντικό είναι αυτό τελικά; Ο καθηγητής Gordon απαντά με μια πειραματική συλλογιστική. Αν θα μπορούσατε να κρατήσετε είτε τις λαμπρές συσκευές που εφευρέθηκαν από το 2002 ή το τρεχούμενο νερό στις τουαλέτες των σπιτιών σας τι θα επιλέγατε τελικά;  Είστε σίγουροι ότι θα κρατούσατε το Facebook αντί για το νερό στην βρύση της κουζίνας σας; Μήπως αυτό το δίλημμα σας κάνει να αλλάξετε το μυαλό σας; Σκεφτείτε το: επ' ουδενί δεν θα κρατούσατε  όλα αυτά που εφευρέθηκαν από το 1970 και κατόπιν, αν η εναλλακτική λύση ήταν να χάσετε το τρεχούμενο νερό στο σπίτι σας.

Αυτό που ζούμε σήμερα είναι μια έντονη, αλλά στενά περιορισμένη εφαρμογή καινοτομιών σε έναν σημαντικό μεν αλλά περιορισμένο τομέα της τεχνολογίας. Έχει αυτό τελικά σημασία; Ναι. Σε μια δεκαετία ή το πολύ δύο από τώρα, ο κάθε άνθρωπος της Γης θα έχει πρόσβαση σε όλες τις πληροφορίες του κόσμου. Αλλά αυτό δεν αναιρεί ότι η συνολική καινοτομία είναι σήμερα πιο αργή από ό,τι πριν από έναν αιώνα! 

Τι σημαίνει αυτή η ανάλυση του καθηγητή Gordon και τι συνέπειες έχει στην ζωή τουλάχιστον για τους Αμερικανούς Πολίτες; Πρώτον, οι ΗΠΑ παραμένουν η παγκόσμια δύναμη της παραγωγικότητας. Εάν ο ρυθμός επιβράδυνσης της Παγκόσμιας Παραγωγικότητας αυξηθεί, το να συνεχίσουν οι ΗΠΑ να διατηρούν αυτή την πρωτιά θα πρέπει να είναι ένας ευκολότερος στόχος. Δεύτερον, η επίτευξη αυτού του στόχου θα μπορούσε να οδηγήσει ακόμη και παγκόσμια ανάπτυξη με σχετικά υψηλό ρυθμό και για σχετικά μεγάλο χρονικό διάστημα (αν βέβαια τα υπάρχοντα παραγωγικά μέσα και οι φυσικοί πόροι το επιτρέψουν). Εξάλλου ας μην ξεχνάμε πάνω από όλα, ότι το μέσο ακαθάριστο εγχώριο προϊόν ανά κεφαλή στις αναπτυσσόμενες χώρες εξακολουθεί να είναι μόνο το ένα έβδομο από εκείνο των ΗΠΑ (σε ισοτιμία αγοραστικής δύναμης). Τρίτον, η ανάπτυξη δεν είναι απλώς ένα προϊόν κινήτρων. Εξαρτάται ακόμη περισσότερο τις ευκαιρίες. Η ταχεία αύξηση της παραγωγικότητας είναι δυνατή μόνο αν προκύψουν και οι κατάλληλες καινοτομίες. Οι μεταφορές και η ενέργεια και οι τεχνολογίες που συνδέονται με αυτές ελάχιστα έχουν αλλάξει  μέσα σε μισό αιώνα. Το σύνθημα κάτω οι φόροι δεν πρόκειται να το αλλάξουν αυτό.

Ο καθηγητής Gordon σημειώνει περαιτέρω εμπόδια στην συνέχιση της συνεχούς ανόδου του βιοτικού επιπέδου για τους απλούς Αμερικανούς. Σε αυτά περιλαμβάνονται ενδογενή εμπόδια όπως: η αλλαγή της δημογραφικής σύνθεσης του πληθυσμού και η αύξηση του μορφωτικού επιπέδου της Αμερικανικής Κοινωνίας. Σημαντικό ρόλο παίζουν όμως και εξωγενή εμπόδια   που προέρχονται από την παγκοσμιοποίηση, την αύξηση του κόστους των φυσικών πόρων, τα υψηλά δημοσιονομικά ελλείμματα και τα αυξημένα ιδιωτικά χρέη. Εν συντομία,ο καθηγητής Gordon αναμένει ότι η αύξηση του πραγματικού διαθέσιμου εισοδήματος των Αμερικανών πολιτών έξω βέβαια από την οικονομική ελίτ θα επιβραδυνθεί πολύ το επόμενο διάστημα. Πράγματι,αυτό φαίνεται να έχει ήδη συμβεί: παρόμοιες εξελίξεις εξάλλου συμβαίνουν και σε άλλες χώρες υψηλού εισοδήματος- τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Ασία.

Για σχεδόν δύο αιώνες, οι αναπτυγμένες οικονομικά χώρες μαζί με τους πολίτες υψηλού εισοδήματος που συγκροτούν την κοινωνικοοικονομική ελίτ, απολάμβαναν τα αποτελέσματα της καινοτομίας, που τους έκανε να ευημερούν πολύ περισσότερο από ό,τι πριν και ταυτόχρονα τους έκανε και πολύ πιο ισχυρούς από ό,τι όλοι οι άλλοι στον κόσμο. Αυτός ήταν ο κόσμος του αμερικανικού ονείρου και της αμερικανικής μοναδικότητας. Τώρα η καινοτομία είναι αργή και οικονομική επιβράδυνση πολύ γρήγορη. Στην ελίτ των υψηλών εισοδημάτων μπορεί να αρέσει πολύ αυτός ο νέος κόσμος, στο υπόλοιπο του πληθυσμού της Γης όμως τους αρέσει πολύ λιγότερο. Συνηθίστε αυτό. Αυτό δεν θα αλλάξει προς το παρόν.