Στα χρόνια της «Μεγάλης Ύφεσης»!

Οι τρεις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα στην Ευρώπη χαρακτηρίστηκαν από την οικονοµική ύφεση, όπως ονο­µάστηκε η κρίση στις ευρωπαϊκές χώ­ρες. Η ευρωπαϊκή οικονοµία, παρά την αδιαµ­φισβήτητη παγκόσµια κυριαρχία της, βρέθηκε αντιµέτωπη µε έντονα οικονοµικά προβλήµατα. Δυο υπήρξαν οι βασικοί άξονες της πολιτικής που ακολουθήθηκε προκειµένου να αντιµετωπιστεί το φαινόµενο. Εν πρώτοις αναπτύχθηκε η πολιτική του αποµονωτισµού στις οικονοµικές σχέσεις µεταξύ των Μεγάλων Δυνάµεων και κα­τά δεύτερο εντάθηκε η επιθετική πολιτική απέ­ναντι στις αποικιακές χώρες αλλά και ευρύτερα στις χώρες επιρροής. Η ανταγωνιστικότητα µε­ταξύ των τότε ανεπτυγµένων χωρών (που λίγο ως πολύ είναι οι ίδιες και σήµερα) είχε στόχο να καταρτισθεί ένας διεθνής χάρτης οικονοµι­κής επιρροής προς όφελος της κάθε µιας τους. Ο φιλελευθερισµός όπως αναπτύχτηκε στον 18ο αιώνα έµοιαζε ξεπερασµένος και η πτώση του Ναπολέοντα του Γ΄ σήµανε για πολλούς το τέλος της χρυσής περιόδου του καπιταλισµού. Από το 1870 και πέρα, κάθε δυσκολία αντιµετωπιζόταν µε µια έντονα επιθετική πολιτική. Αυτή η ιδιότυ­πη επιθετικότητα έγινε παγκοσµίως γνωστή υπό τον όρο ιµπεριαλισµός. Αυτή η πολιτική (ιµπερια­λιστική) χαρακτηριζόταν κυρίως από την αγωνία και τον πόθο για την κατάκτηση νέων αγορών.

Ο πόλεμος των δασμών.

Αρχικά, ο οικονοµικός αυτός πόλεµος που ση­µατοδοτούσε µια νέα πολιτική έγινε γνωστός ως «πόλεµος των δασµών». Το κράτος στις ευρωπαϊκές χώρες διεύρυνε τις δραστηριότητές του πέραν του να εµφανίζεται ως εγγυητής της κοι­νωνίας των πολιτών. Ακολούθησε µια πολιτική προστατευτισµού όπως ονοµάστηκε, όπου πρώ­τα η Γαλλία, µετά την καταστολή της Κοµµούνας, κατάργησε το σύστηµα του ελεύθερου εµπορί­ου που επικρατούσε ως τότε. Στην πολιτική των δασµών δεν άργησαν να προσαρµοστούν και µε­ρικά από τα σηµαντικότερα ευρωπαϊκά κράτη, µη εξαιρουµένου και του Καναδά, το 1879. Δυο χρόνια νωρίτερα η πολιτική των δασµών εφαρ­µόστηκε στην Ιταλία και στην Αυστρία το 1878. Εξαίρεση (για άλλη µια φορά) η Αγγλία που δεν ακολούθησε την οικονοµική πολιτική των ευρω­παϊκών χωρών. Η κρίση που εµφανίστηκε τότε στις αγορές συνδυαζόταν µε την αναζήτηση νέ­ων µορφών διεθνούς οικονοµικής ενσωµάτωσης. Στο µεταξύ, προβλήµατα δηµιουργούσαν οι δα­σµολογικοί πόλεµοι και η ραγδαία ανάπτυξη του συνδικαλιστικού κινήµατος, µε την ενεργοποίη­ση των εργαζοµένων κατά βάση στα ευρωπαϊ­κά αστικά κέντρα. Αυτές οι εξελίξεις είχαν σαν αποτέλεσµα να περιορίσουν σταδιακά το αποκα­λούµενο επιχειρηµατικό κέρδος που είχε και την απροθυµία για νέες επενδύσεις. Αντίθετα, ανα­πτύχθηκε στους κύκλους του κεφαλαίου η τάση αναζήτησης νέων αγορών όπως επίσης και χω­ρών όπου θα προσφέρονταν για επικερδείς το­ποθετήσεις κεφαλαίων. Από τη µια, λοιπόν, ση­µειώθηκε πτώση των τιµών στα βιοµηχανικά προ­ϊόντα, πράγµα που έκανε εύκολη την εξάπλωσή τους στις υπό εξάρτηση αγορές. Ωστόσο, ο πε­ριορισµός του κέρδους στο διεθνές οικονοµικοπιστωτικό κατεστηµένο είχε σαν συνέπεια τα κεφάλαια να µένουν ανεκµετάλλευτα, παρά το γεγονός ότι τα επιτόκια δανεισµού είχαν κάθετη πτώση. Έτσι, οι έχοντες χρήµατα - τράπεζες και κεφαλαιούχοι - άρχισαν να δείχνουν ενδιαφέ­ρον για αγορές πέραν της ευρωπαϊκής ηπείρου. Αυτή η πολιτική είχε σαν συνέπεια ένα σηµαντι­κό µέρος των κεφαλαίων να µεταφερθεί και να διατεθεί στις υπό εξάρτηση χώρες. Τα κεφάλαια αυτά, που διατίθεντο µε σχετικά υψηλούς τοκο­γλυφικούς όρους, µοιράζονταν στις χώρες εκεί­νες όπου υπήρχαν οι απαραίτητες οικονοµικές δοµές ώστε να αποδώσουν. Σε αυτή την περίοδο, η Ελλάδα συγκαταλέγεται σε αυτές τις χώρες και είναι η εποχή που στη χώρα µας σηµειώνεται η πρώτη σοβαρή προσπάθεια εκβιοµηχάνισης. Σε µικρότερο βαθµό από ό,τι στη χώρα µας, εισρέ­ουν κεφάλαια και στις υπόλοιπες βαλκανικές χώ­ρες. Η οικονοµική αυτή κρίση συνδυάστηκε µε την αµφισβήτηση της παγκόσµιας αγγλικής κυρι­αρχίας που διήρκεσε πάνω από το µισό του 19ου αιώνα (1815 - 1875). Είναι η εποχή που εντάσ­σονται δυναµικά οι χώρες της Κεντρικής Ευρώ­πης στη σκηνή της οικονοµικής πολιτικής, που ως τότε ο ρόλος τους ήταν λίγο - πολύ να «προστα­τεύουν την Αγγλία από τον ρωσικό επεκτατισµό προς τη Δυτική και Νότια Ευρώπη.

Η Κεντρική Ευρώπη στο προσκήνιο!

Το 1871 ιδρύεται και μπαίνει δυναμικά στο παι­χνίδι η γερμανική αυτοκρατορία υπό τον Βίσμαρκ. Με την απελευθέρωση της Ρώμης, το 1870, ολοκληρώνεται η ενοποίηση της Ιταλί­ας και το 1866-67 ανασυγκροτείται η περίφη­μη Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία. Αυτή η τρι­πλή δύναμη συνεχίζει να αποτελεί προπέτασμα απέναντι στη Ρωσία, ωστόσο έχοντας σταδιακά ελευθερωθεί από την αγγλική κηδεμονία. Έτσι, η Κεντρική Ευρώπη μοιάζει να κατακτά μια ξε­χωριστή οντότητα με διακριτή γεωπολιτική επιρροή, απόρροια της οποίας αποτελεί η Τρι­πλή Συμμαχία του 1882. Επιπλέον, ως αποτέλε­σμα της ευρωπαϊκής κρίσης στην οικονομία έρ­χεται και η ταχύτατη βιομηχανική ανάπτυξη στη Ρωσία. Τα ανενεργά κεφάλαια, κυρίως τα προ­ερχόμενα εκ Γαλλίας, βρήκαν επενδυτικές ευ­καιρίες στην αχανή ρωσική αυτοκρατορία. Αυτό είχε σαν άμεση συνέπεια, ιδίως μετά τον νικη­φόρο ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877-1878, να αναδειχθεί η Ρωσία σε ανερχόμενη και ση­μαντική δύναμη απέναντι στη γερμανοκρατούμενη Κεντρική Ευρώπη. Μέσα από αυτές τις ανακατατάξεις η Δυτική Ευρώπη, με επίκεντρο την Αγγλία, της οποίας θιγόταν κατά κύριο λόγο η ηγεμονική θέση, προσπαθούσε να βρει έναν νέο βηματισμό, εναρμονισμένο με τις εξελίξεις της εποχής.

Οι συνέπειες της ευρωπαϊκής κρίσης για την Ελλάδα.

Οι συνέπειες αυτής της κρίσης είχαν για την Ελλάδα οδυνηρά αποτελέσματα· ωστόσο δεν έλειψαν και οι ευεργετικές παράμετροι στις οποίες και θα σταθούμε. Μέσα σε αυτή τη συ­γκυρία μπορούμε να ισχυριστούμε ότι αρκετές χώρες πέτυχαν να αναπτυχθούν οικονομικά και να κάνουν τα πρώτα βήματα της εκβιομηχάνισής τους. Σε αυτή τη χορεία των χωρών, εκτός της Ελλάδας, συγκαταλεγόταν και η γειτονική Ρουμανία, όπως και η Αργεντινή και η Βραζι­λία. Μια από τις βασικότερες θετικές οικονο­μικές παραμέτρους της «μεγάλης ύφεσης», όπως χαρακτηρίστηκε, ήταν για την Ελλάδα το ότι η κρίση του εξωτερικού εμπορίου είχε σαν άμεση συνέπεια τη δημιουργία εσωτερικής αγοράς. Σε αυτό επέδρασε ακόμα και η πολι­τική που ακολούθησε ο Χ. Τρικούπης εξαπολύ­οντας έναν δασμολογικό πόλεμο απέναντι στα προϊόντα του εξωτερικού με το δασμολόγιο του 1884. Μια άλλη συνέπεια της κρίσης ήταν η εισροή μεγάλων και πολλών επενδυτικών κε­φαλαίων στη χώρα. Η Ελλάδα αιφνιδίως πλημ­μύρισε με επενδυτικά σχέδια. Φυσικά, πίσω από αυτά ακολουθούσε ένα πλήθος κερδοσκό­πων που οσφραίνονταν κέρδος. Όπως είπαμε και πιο πάνω, η πληθώρα αυτών των τοποθετή­σεων των κερδοσκοπικών κεφαλαίων στις πε­ριφέρειες οφειλόταν στις δυσκολίες που πα­ρουσιάζονταν στο να αξιοποιηθούν αυτά στο κέντρο του διεθνούς οικονομικού συστήματος. Έτσι παρουσιάστηκε το πρωτοφανές για τα ελ­ληνικά οικονομικά χρονικά, οι κάτοχοι μεγά­λων κεφαλαίων να αντιμετωπίζουν την Ελλάδα ως μια χώρα ελκυστική για την επένδυση των χρημάτων τους αλλά και για την πιθανή ανά­πτυξη των επιχειρήσεών τους. Η οικονομική αυτή κατάσταση είχε και μια άλλη παράμετρο, αυτήν των Ελλήνων κεφαλαιούχων που είχαν τοποθετημένα τα κεφάλαιά τους διάσπαρτα σε διάφορες χώρες της Ευρώπης. Η νέα κατάστα­ση στην οικονομία δεν τους άφηνε πολλά πε­ριθώρια λύσεων. Μια επιλογή που τους έμενε ήταν να ενσωματωθούν στις τάξεις των ανερ­χόμενων αστών στους τόπους που βρίσκονταν και να αποκοπούν από ό,τι τους συνέδεε με τη μητέρα - πατρίδα. Μια άλλη εκδοχή ήταν όσοι βρίσκονταν στα μητροπολιτικά κέντρα, για πα­ράδειγμα στο Παρίσι ή στο Λονδίνο, να επανα­προσδιορίσουν την πολιτική του παραδοσια­κού, παροικιακού, διαμεσολαβητικού ρόλου. Ένα πρόβλημα που προέκυψε από τα νέα οικο­νομικά δεδομένα ήταν η ανάπτυξη των εθνικι­στικών κινημάτων στις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες, με συνέπεια ο ανταγωνισμός με το ντό­πιο κεφάλαιο, εκτός από ασύμφορος, να κατα­ντά και επικίνδυνος για τους έξωθεν επενδυ­τές. Τελευταία εκδοχή - δυνατότητα που έμενε στους Έλληνες κεφαλαιούχους ήταν η επιστρο­φή και δραστηριοποίησή τους στην Ελλάδα. Τη λύση αυτή την αποδέχτηκαν ως την πλέον συμ­φέρουσα οι περισσότεροι, ωστόσο ένας μεγά­λος αριθμός Ελλήνων συνέχισε να δραστηριο­ποιείται οικονομικά στην Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη και την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Χαρακτηριστικά, αναφέρει ο Α. Συγγρός, δεν έλειψαν και εκείνοι εκ των Ελλήνων, οι οποί­οι προτίμησαν να μείνουν στα δυτικοευρωπαϊ­κά κέντρα και να επιδοθούν «στην ολέθρια και επάρατον χρηματιστικήν κερδοσκοπίαν». Η κα­τάληξη όλων αυτών δεν υπήρξε ευτυχής, σύμ­φωνα πάντα με τις διαβεβαιώσεις του Α. Συγ­γρού: «Οι Έλληνες αυτοί ή κατεστράφησαν εν κερδοσκοπίαις χρηματιστικαίς ή κοκκαλίζουν το εισόδημα της περιουσίας των άεργοι και πιθηκίζοντες τους ευγενείς εισοδηματίας εις συλλογάς καλλιτεχνικάς...».

*************************

Αναδημοσίευση από εδώ:  Στα χρόνια της «Μεγάλης Ύφεσης»