Ο πατέρας της οικολογίας
Αναδημοσίευση από την Καθημερινή, (8/10/05, άρθρο της Γεωργίας Ζαβιτσάνου)
Σε μια εποχή που οι παρεμβάσεις στη Φύση ήταν από ανύπαρκτες έως ελάχιστες, ο Χένρι Ντέιβιντ Θορώ προείδε την ανάγκη διατήρησης του μεγαλείου της και κατέγραψε με τρόπο σαφή και επαναστατικό αυτό που σήμερα θεωρείται επιτακτική ανάγκη, τον σεβασμό και την προστασία της.Χένρι Ντέιβιντ Θορώ αποτελεί μοναδικό παράδειγμα πρώιμου οικολόγου και λόγιου. Γεννήθηκε το 1817 στο Κονκόρντ της Μασαχουσέτης και εκτός από μεγάλος στοχαστής και συγγραφές θεωρείται και πατέρας των περιβαλλοντικών κινημάτων. Η συγγραφή βιβλίων όμως ήταν το τρίτο και το τελευταίο επάγγελμα που διάλεξε. Το δεύτερο ήταν αγρότης και το πρώτο δάσκαλος.
Ως φέρελπις νέος της εποχής σπούδασε Φυσική Iστορία, Mαθηματικά και Kλασική Φιλολογία στο Χάρβαρντ, απ' όπου έφυγε με πολύ καλές συστατικές επιστολές. Με αυτές εξασφάλισε γρήγορα μια θέση δασκάλου αλλά έκρινε πως οι παιδαγωγικές μέθοδοι της εποχής δεν του άφηναν περιθώρια για δημιουργία. Ως επακόλουθο, λίγες εβδομάδες μετά την πρώτη του πρόσληψη παραιτήθηκε μην μπορώντας να ασκήσει βία στους μαθητές. Δεν είχε τελειώσει όμως με την εκπαίδευση. Το 1838, ίδρυσε με τον αδελφό του ένα πρωτοποριακό για την εποχή σχολείο, όπου εκτός από την αντιαυταρχική εκπαίδευση εισήγαγαν τον θεσμό των διαλειμμάτων και τις εκδρομές στην Φύση. Το όλο εγχείρημα σταμάτησε με τον αιφνίδιο θάνατο του αδελφού του το 1841.
Παίρνοντας μαθήματα από τη Φύση
Λίγα χρόνια μετά, το 1845, εγκαταστάθηκε σε μια καλύβα κοντά στη λίμνη Ουόλντεν ζώντας από το ψάρεμα και τις καλλιέργειες που φρόντιζε ο ίδιος. «Πήγα εκεί γιατί ήθελα να αντιμετωπίσω μόνος τις βασικές ανάγκες της ζωής και για να δω αν θα μπορούσα να διδαχθώ από τη Φύση», έγραψε αργότερα στο βιβλίο του «Ουόλντεν» όπου περιγράφει τη ζωή και τις σκέψεις του τα δύο χρόνια και τους δύο μήνες που έζησε εκεί.
Το αποτέλεσμα αυτής της «σχέσης» με τον φυσικό κόσμο ήταν η δημιουργία μιας ολιστικής αντίληψης για τα πράγματα. Για τον μεγάλο στοχαστή, η φροντίδα για το περιβάλλον και την οικονομία είναι έννοιες αλληλένδετες και αλληλοεξαρτώμενες. «Αν παραμελήσουμε το ένα εις βάρος του άλλου βάζουμε σε κίνδυνο τις κοινωνίες και επομένως την ποιότητα ζωής και την ελευθερία μας», υποστήριζε.
Για τον Θορώ, η επαφή με τη Φύση ήταν μονόδρομος για όποιον ήθελε να διασφαλίσει την ψυχική του ισορροπία και ηρεμία. «Πιστεύω ότι δεν μπορώ να διατηρήσω την υγεία και το πνεύμα μου χωρίς να περιπλανηθώ τουλάχιστον τέσσερις ώρες την ημέρα στα δάση, στους λόφους, στους αγρούς, τελείως απαλλαγμένος από κάθε εγκόσμια υποχρέωση».
Η αντίληψή του για την πρόοδο ήταν τελείως αντίθετη με το πνεύμα της εποχής του. Την περίοδο που η Αμερική στρωνόταν με σιδηροδρόμους και η βιομηχανία φάνταζε σαν από μηχανής Θεός που θα σώσει τον άνθρωπο από την «τυραννία» της Φύσης, ο Θορώ δήλωνε πως δεν πρέπει να καταστρέφουμε τη Φύση χάριν της οικονομίας, γιατί «και η μεγαλύτερη λίμνη στον κόσμο είναι τόσο ευαίσθητη στις ατμοσφαιρικές αλλαγές όσο και ο υδράργυρος στον σωλήνα του θερμομέτρου», και «όταν καταστραφεί το περιβάλλον μας δεν θα έχει καμία αξία οποιοδήποτε τεχνολογικό επίτευγμα». Θεωρίες που ακούγονται όλο και συχνότερα σήμερα από τους θιασώτες της οικολογίας.
Αν και έζησε σε μια «παρθένα» για τα σημερινά δεδομένα εποχή, είχε προβλέψει την επερχόμενη απαξίωση του φυσικού περιβάλλοντος. «Πιθανώς να έρθει η μέρα όπου ο τόπος θα κατακερματιστεί σε αποκαλούμενους χώρους αναψυχής... το να περπατάμε πάνω στη γη του Θεού θα θεωρείται ηθελημένη παραβίαση ιδιοκτησίας», δήλωνε προφητικά.
Oταν η γη άρχισε να γίνεται εμπορεύσιμο είδος, ο Θορώ μιλούσε για τη χαμένη αθωότητα και την απώλεια της ομορφιάς και της εσωτερικής ηρεμίας που συνεπάγεται η απομάκρυνση του ανθρώπου από το περιβάλλον. Και όταν όλοι γύρω του είχαν καταβληθεί από τον πυρετό του χρυσού, εκείνος αντέτεινε ότι «αυτό είναι η μεγαλύτερη ντροπή του ανθρώπινου γένους... η Φύση είναι αυτή που προστατεύει τον κόσμο, όχι το κυνήγι για χρυσό».
H βίβλος των σύγχρονων οικολόγων
Το έργο του Θορώ -πολυάριθμοι τόμοι με δοκίμια και άλλα χειρόγραφα- «ανακαλύφθηκε» εκ νέου το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα με την άνθηση των περιβαλλοντικών κινημάτων και την συνακόλουθη αναζήτησή τους για θεωρητικές βάσεις.Το «Ουόλντεν» λειτουργεί σαν μανιφέστο ενάντια στον υλισμό και ένας ύμνος για τη Φύση. Γι' αυτό και έγινε η βίβλος των σύγχρονων οικολόγων όπως και πολλών «αναχωρητών» που προσπαθούν, ακόμα και σήμερα, να μιμηθούν τον τρόπο ζωής του.
Οι σύγχρονες οικολογικές ομάδες θεωρούν ότι το πείραμα της επιστροφής στη Φύση ήταν η μεγαλύτερη περιπέτεια της ζωής του Θορώ αλλά αυτό «αδικεί» την υπόλοιπη δράση του. Ο ίδιος δεν ξεχώριζε την ελευθερία που έχει ο άνθρωπος στη Φύση από την ελευθερία που πρέπει να έχει σε μια δομημένη κοινωνία. Το 1849, εξέδωσε το περίφημο δοκίμιο «Πολιτική Ανυπακοή» (Civil Disobedience), ένα από τα πολύ σημαντικά κείμενα της αμερικανικής πολιτικής σκέψης που αναφερόταν στους τρόπους αντίδρασης των πολιτών απέναντι σε ένα άδικο κράτος. Το δοκίμιο αυτό γράφτηκε έπειτα από μια ολονύκτια φυλάκισή του επειδή αρνήθηκε να πληρώσει τους φόρους που του αναλογούσαν. Οι λόγοι γι' αυτή τη θέση ήταν καθαρά πολιτικοί. Ο πρώτος αφορούσε την έμπρακτη αντίθεσή του στην πολιτική της δουλείας, που δεν είχε καταργηθεί ακόμα, και ο δεύτερος την άρνησή του να συμμετάσχει στον πολέμο που είχε κηρύξει η Αμερική στο Μεξικό γιατί όπως υποστήριζε τα χρήματα από τους φόρους θα κατέληγαν να ενισχύσουν το μέτωπο.
Η «Πολιτική Aνυπακοή» αλλά και το «Ζωή Xωρίς Aρχές», που γράφτηκε αργότερα επηρέασαν μερικούς από τους σπουδαιότερους ανθρώπους του 20ού αιώνα, όπως τον Μαχάτμα Γκάντι και τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ. Μάλιστα ο Γκάντι είχε μεταφράσει την «Πολιτική Ανυπακοή» και την είχε διανείμει σαν προκήρυξη την εποχή που αγωνιζόταν υπέρ των δικαιωμάτων των ασιατικής καταγωγής κατοίκων της Νότιας Αφρικής. Το 1914, όταν ο Γκάντι επέστρεψε στην Ινδία, υιοθέτησε την πρακτική που εισηγείται ο Θορώ παροτρύνοντας τους Ινδούς να εφαρμόσουν τη λογική της παθητικής αντίστασης στον αγώνα τους κατά των Aγγλων κατακτητών.
Η διπλή ταυτότητα του κοινωνικού επαναστάτη και του πρώιμου οικολόγου είναι ίσως το βασικό χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του που το υπερασπίστηκε τόσο μέσα από τα θεωρητικά του κείμενα όσο και με τις πράξεις του σε όλη την διάρκεια της ζωής του. Οπως άλλωστε έλεγε, «ποτέ δεν είναι πολύ αργά για να απαρνηθούμε τις προκαταλήψεις μας».
Eγραψε:
• Χαίρομαι διαπιστώνοντας πόσο λίγο χώρο καταλαμβάνουν στο τοπίο οι άνθρωποι και οι υποθέσεις τους, η Eκκλησία, το κράτος, το σχολείο, οι συναλλαγές και το εμπόριο, οι βιοτεχνίες και η γεωργία και ακόμα περισσότερο, το πλέον ανησυχητικό, η πολιτική.
• Επί των ημερών μας, όλα σχεδόν τα ανθρώπινα επιτεύγματα, όπως αποκαλούνται, η οικοδόμηση των σπιτιών, η αποψίλωση του δάσους και το κόψιμο των μεγάλων δέντρων δεν κάνουν άλλο, παρά να παραμορφώνουν το τοπίο, να το τιθασεύουν και να το ευτελίζουν.
• Τελικά, δεν ξέρουμε τι θα πει να ζει κανείς στην ύπαιθρο και έχουμε γίνει οικιακά ζώα περισσότερο απ' όσο νομίζουμε. Θα ήταν ίσως καλύτερα αν μπορούσαμε να περνάμε περισσότερες ώρες την ημέρα και τη νύχτα χωρίς κανένα εμπόδιο ανάμεσα στο σώμα μας και στα ουράνια σώματα.
• Δεν στήνουμε πια το βράδυ τις σκηνές μας παρά ριζώνουμε στη γη και ξεχνάμε τον ουρανό. Υιοθετήσαμε τον Χριστιανισμό σαν ένα τρόπο αγροτοκαλλιέργειας. Χτίσαμε για ετούτο τον κόσμο ένα οικογενειακό σπίτι και για τον άλλον έναν οικογενειακό τάφο.
• Νομίζω ότι η πτώση του ανθρώπου από αγρότη σε εργάτη υπήρξε τρομερή και αξιομνημόνευτη όσο και η πτώση του, από άνθρωπο σε αγρότη.
• Το πρώτο καλοκαίρι δεν διάβασα βιβλία. Καλλιέργησα φασόλια. Συχνά είχα και καλύτερες ασχολίες. Υπήρχαν φορές που δεν μπορούσα να δεχθώ να θυσιάσω την ομορφιά της στιγμής εκείνης σε οποιαδήποτε δουλειά, πνευματική ή χειρωνακτική.
• Τώρα, ξέρουμε μονάχα λίγους απ' τους φυσικούς νόμους και το αποτέλεσμα που φτάνουμε δεν είναι το σωστό, όχι γιατί η Φύση έχει ανωμαλίες παρά γιατί αγνοούμε ουσιαστικά στοιχεία για τον υπολογισμό.
Σε μια εποχή που οι παρεμβάσεις στη Φύση ήταν από ανύπαρκτες έως ελάχιστες, ο Χένρι Ντέιβιντ Θορώ προείδε την ανάγκη διατήρησης του μεγαλείου της και κατέγραψε με τρόπο σαφή και επαναστατικό αυτό που σήμερα θεωρείται επιτακτική ανάγκη, τον σεβασμό και την προστασία της.Χένρι Ντέιβιντ Θορώ αποτελεί μοναδικό παράδειγμα πρώιμου οικολόγου και λόγιου. Γεννήθηκε το 1817 στο Κονκόρντ της Μασαχουσέτης και εκτός από μεγάλος στοχαστής και συγγραφές θεωρείται και πατέρας των περιβαλλοντικών κινημάτων. Η συγγραφή βιβλίων όμως ήταν το τρίτο και το τελευταίο επάγγελμα που διάλεξε. Το δεύτερο ήταν αγρότης και το πρώτο δάσκαλος.
Ως φέρελπις νέος της εποχής σπούδασε Φυσική Iστορία, Mαθηματικά και Kλασική Φιλολογία στο Χάρβαρντ, απ' όπου έφυγε με πολύ καλές συστατικές επιστολές. Με αυτές εξασφάλισε γρήγορα μια θέση δασκάλου αλλά έκρινε πως οι παιδαγωγικές μέθοδοι της εποχής δεν του άφηναν περιθώρια για δημιουργία. Ως επακόλουθο, λίγες εβδομάδες μετά την πρώτη του πρόσληψη παραιτήθηκε μην μπορώντας να ασκήσει βία στους μαθητές. Δεν είχε τελειώσει όμως με την εκπαίδευση. Το 1838, ίδρυσε με τον αδελφό του ένα πρωτοποριακό για την εποχή σχολείο, όπου εκτός από την αντιαυταρχική εκπαίδευση εισήγαγαν τον θεσμό των διαλειμμάτων και τις εκδρομές στην Φύση. Το όλο εγχείρημα σταμάτησε με τον αιφνίδιο θάνατο του αδελφού του το 1841.
Παίρνοντας μαθήματα από τη Φύση
Λίγα χρόνια μετά, το 1845, εγκαταστάθηκε σε μια καλύβα κοντά στη λίμνη Ουόλντεν ζώντας από το ψάρεμα και τις καλλιέργειες που φρόντιζε ο ίδιος. «Πήγα εκεί γιατί ήθελα να αντιμετωπίσω μόνος τις βασικές ανάγκες της ζωής και για να δω αν θα μπορούσα να διδαχθώ από τη Φύση», έγραψε αργότερα στο βιβλίο του «Ουόλντεν» όπου περιγράφει τη ζωή και τις σκέψεις του τα δύο χρόνια και τους δύο μήνες που έζησε εκεί.
Το αποτέλεσμα αυτής της «σχέσης» με τον φυσικό κόσμο ήταν η δημιουργία μιας ολιστικής αντίληψης για τα πράγματα. Για τον μεγάλο στοχαστή, η φροντίδα για το περιβάλλον και την οικονομία είναι έννοιες αλληλένδετες και αλληλοεξαρτώμενες. «Αν παραμελήσουμε το ένα εις βάρος του άλλου βάζουμε σε κίνδυνο τις κοινωνίες και επομένως την ποιότητα ζωής και την ελευθερία μας», υποστήριζε.
Για τον Θορώ, η επαφή με τη Φύση ήταν μονόδρομος για όποιον ήθελε να διασφαλίσει την ψυχική του ισορροπία και ηρεμία. «Πιστεύω ότι δεν μπορώ να διατηρήσω την υγεία και το πνεύμα μου χωρίς να περιπλανηθώ τουλάχιστον τέσσερις ώρες την ημέρα στα δάση, στους λόφους, στους αγρούς, τελείως απαλλαγμένος από κάθε εγκόσμια υποχρέωση».
Η αντίληψή του για την πρόοδο ήταν τελείως αντίθετη με το πνεύμα της εποχής του. Την περίοδο που η Αμερική στρωνόταν με σιδηροδρόμους και η βιομηχανία φάνταζε σαν από μηχανής Θεός που θα σώσει τον άνθρωπο από την «τυραννία» της Φύσης, ο Θορώ δήλωνε πως δεν πρέπει να καταστρέφουμε τη Φύση χάριν της οικονομίας, γιατί «και η μεγαλύτερη λίμνη στον κόσμο είναι τόσο ευαίσθητη στις ατμοσφαιρικές αλλαγές όσο και ο υδράργυρος στον σωλήνα του θερμομέτρου», και «όταν καταστραφεί το περιβάλλον μας δεν θα έχει καμία αξία οποιοδήποτε τεχνολογικό επίτευγμα». Θεωρίες που ακούγονται όλο και συχνότερα σήμερα από τους θιασώτες της οικολογίας.
Αν και έζησε σε μια «παρθένα» για τα σημερινά δεδομένα εποχή, είχε προβλέψει την επερχόμενη απαξίωση του φυσικού περιβάλλοντος. «Πιθανώς να έρθει η μέρα όπου ο τόπος θα κατακερματιστεί σε αποκαλούμενους χώρους αναψυχής... το να περπατάμε πάνω στη γη του Θεού θα θεωρείται ηθελημένη παραβίαση ιδιοκτησίας», δήλωνε προφητικά.
Oταν η γη άρχισε να γίνεται εμπορεύσιμο είδος, ο Θορώ μιλούσε για τη χαμένη αθωότητα και την απώλεια της ομορφιάς και της εσωτερικής ηρεμίας που συνεπάγεται η απομάκρυνση του ανθρώπου από το περιβάλλον. Και όταν όλοι γύρω του είχαν καταβληθεί από τον πυρετό του χρυσού, εκείνος αντέτεινε ότι «αυτό είναι η μεγαλύτερη ντροπή του ανθρώπινου γένους... η Φύση είναι αυτή που προστατεύει τον κόσμο, όχι το κυνήγι για χρυσό».
H βίβλος των σύγχρονων οικολόγων
Το έργο του Θορώ -πολυάριθμοι τόμοι με δοκίμια και άλλα χειρόγραφα- «ανακαλύφθηκε» εκ νέου το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα με την άνθηση των περιβαλλοντικών κινημάτων και την συνακόλουθη αναζήτησή τους για θεωρητικές βάσεις.Το «Ουόλντεν» λειτουργεί σαν μανιφέστο ενάντια στον υλισμό και ένας ύμνος για τη Φύση. Γι' αυτό και έγινε η βίβλος των σύγχρονων οικολόγων όπως και πολλών «αναχωρητών» που προσπαθούν, ακόμα και σήμερα, να μιμηθούν τον τρόπο ζωής του.
Οι σύγχρονες οικολογικές ομάδες θεωρούν ότι το πείραμα της επιστροφής στη Φύση ήταν η μεγαλύτερη περιπέτεια της ζωής του Θορώ αλλά αυτό «αδικεί» την υπόλοιπη δράση του. Ο ίδιος δεν ξεχώριζε την ελευθερία που έχει ο άνθρωπος στη Φύση από την ελευθερία που πρέπει να έχει σε μια δομημένη κοινωνία. Το 1849, εξέδωσε το περίφημο δοκίμιο «Πολιτική Ανυπακοή» (Civil Disobedience), ένα από τα πολύ σημαντικά κείμενα της αμερικανικής πολιτικής σκέψης που αναφερόταν στους τρόπους αντίδρασης των πολιτών απέναντι σε ένα άδικο κράτος. Το δοκίμιο αυτό γράφτηκε έπειτα από μια ολονύκτια φυλάκισή του επειδή αρνήθηκε να πληρώσει τους φόρους που του αναλογούσαν. Οι λόγοι γι' αυτή τη θέση ήταν καθαρά πολιτικοί. Ο πρώτος αφορούσε την έμπρακτη αντίθεσή του στην πολιτική της δουλείας, που δεν είχε καταργηθεί ακόμα, και ο δεύτερος την άρνησή του να συμμετάσχει στον πολέμο που είχε κηρύξει η Αμερική στο Μεξικό γιατί όπως υποστήριζε τα χρήματα από τους φόρους θα κατέληγαν να ενισχύσουν το μέτωπο.
Η «Πολιτική Aνυπακοή» αλλά και το «Ζωή Xωρίς Aρχές», που γράφτηκε αργότερα επηρέασαν μερικούς από τους σπουδαιότερους ανθρώπους του 20ού αιώνα, όπως τον Μαχάτμα Γκάντι και τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ. Μάλιστα ο Γκάντι είχε μεταφράσει την «Πολιτική Ανυπακοή» και την είχε διανείμει σαν προκήρυξη την εποχή που αγωνιζόταν υπέρ των δικαιωμάτων των ασιατικής καταγωγής κατοίκων της Νότιας Αφρικής. Το 1914, όταν ο Γκάντι επέστρεψε στην Ινδία, υιοθέτησε την πρακτική που εισηγείται ο Θορώ παροτρύνοντας τους Ινδούς να εφαρμόσουν τη λογική της παθητικής αντίστασης στον αγώνα τους κατά των Aγγλων κατακτητών.
Η διπλή ταυτότητα του κοινωνικού επαναστάτη και του πρώιμου οικολόγου είναι ίσως το βασικό χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του που το υπερασπίστηκε τόσο μέσα από τα θεωρητικά του κείμενα όσο και με τις πράξεις του σε όλη την διάρκεια της ζωής του. Οπως άλλωστε έλεγε, «ποτέ δεν είναι πολύ αργά για να απαρνηθούμε τις προκαταλήψεις μας».
Eγραψε:
• Χαίρομαι διαπιστώνοντας πόσο λίγο χώρο καταλαμβάνουν στο τοπίο οι άνθρωποι και οι υποθέσεις τους, η Eκκλησία, το κράτος, το σχολείο, οι συναλλαγές και το εμπόριο, οι βιοτεχνίες και η γεωργία και ακόμα περισσότερο, το πλέον ανησυχητικό, η πολιτική.
• Επί των ημερών μας, όλα σχεδόν τα ανθρώπινα επιτεύγματα, όπως αποκαλούνται, η οικοδόμηση των σπιτιών, η αποψίλωση του δάσους και το κόψιμο των μεγάλων δέντρων δεν κάνουν άλλο, παρά να παραμορφώνουν το τοπίο, να το τιθασεύουν και να το ευτελίζουν.
• Τελικά, δεν ξέρουμε τι θα πει να ζει κανείς στην ύπαιθρο και έχουμε γίνει οικιακά ζώα περισσότερο απ' όσο νομίζουμε. Θα ήταν ίσως καλύτερα αν μπορούσαμε να περνάμε περισσότερες ώρες την ημέρα και τη νύχτα χωρίς κανένα εμπόδιο ανάμεσα στο σώμα μας και στα ουράνια σώματα.
• Δεν στήνουμε πια το βράδυ τις σκηνές μας παρά ριζώνουμε στη γη και ξεχνάμε τον ουρανό. Υιοθετήσαμε τον Χριστιανισμό σαν ένα τρόπο αγροτοκαλλιέργειας. Χτίσαμε για ετούτο τον κόσμο ένα οικογενειακό σπίτι και για τον άλλον έναν οικογενειακό τάφο.
• Νομίζω ότι η πτώση του ανθρώπου από αγρότη σε εργάτη υπήρξε τρομερή και αξιομνημόνευτη όσο και η πτώση του, από άνθρωπο σε αγρότη.
• Το πρώτο καλοκαίρι δεν διάβασα βιβλία. Καλλιέργησα φασόλια. Συχνά είχα και καλύτερες ασχολίες. Υπήρχαν φορές που δεν μπορούσα να δεχθώ να θυσιάσω την ομορφιά της στιγμής εκείνης σε οποιαδήποτε δουλειά, πνευματική ή χειρωνακτική.
• Τώρα, ξέρουμε μονάχα λίγους απ' τους φυσικούς νόμους και το αποτέλεσμα που φτάνουμε δεν είναι το σωστό, όχι γιατί η Φύση έχει ανωμαλίες παρά γιατί αγνοούμε ουσιαστικά στοιχεία για τον υπολογισμό.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου