"Το φιλοσοφικό και πολιτικό ρεύμα που είναι γνωστό με το όνομα "Κοινωνική Οικολογία" ξεκινά από την αναγνώριση του -συχνά παραβλεπόμενου- γεγονότος ότι σχεδόν όλα τα οικολογικά μας προβλήματα προέρχονται από βαθύτατα κοινωνικά προβλήματα. Και ότι αντιστρόφως τα οικολογικά προβλήματα που υπάρχουν δεν μπορούν να γίνουν κατανοητά, πόσο μάλλον να επιλυθούν, χωρίς να επιληφθούμε των εσωτερικών προβλημάτων της κοινωνίας."
(Murray Bookchin "Τι είναι η Κοινωνική Οικολογία")
(Murray Bookchin "Τι είναι η Κοινωνική Οικολογία")
Ο Murray Bookchin, αναζητά τις βαθιές αιτίες της οικολογικής κρίσης στις κοινωνικές δομές και κατασκευάζει ένα θεωρητικό μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης, του οποίου προτείνει την πολιτική εφαρμογή.
Η Κοινωνική Οικολογία και ο Άνθρωπος.
Η κοινωνική οικολογία είναι μια σύγχρονη ριζοσπαστική οικολογική θεωρία, που τοποθετείται απέναντι τόσο στις παραδοσιακές ανθρωποκεντρικές οικολογικές θεωρίες που αναγνωρίζουν απόλυτη ηθική αξία μόνο στον άνθρωπο , όσο και στις βιοκεντρικές οικολογικές τάσεις (όπως η «βαθιά οικολογία» η οικοσοφία κλπ) που υποστηρίζουν ότι όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί έχουν εγγενή ηθική αξία .Ο Murray Bookchin, εισηγητής της θεωρίας, υποστηρίζει ότι δεν έχει νόημα να μιλάμε για εγγενείς ηθικές αξίες όλων των έμβιων όντων, διότι το μόνο που κάνουμε, είναι να μεταφέρουμε ανθρώπινες έννοιες σε ένα εξωκοινωνικό περιβάλλον και να διαμορφώνουμε μια ανθρωπομορφική αντίληψη για τη φύση. Αντιθέτως για να κατανοήσουμε και να αντιμετωπίσουμε τα οικολογικά προβλήματα θα πρέπει να τα αντιληφθούμε ως κοινωνικά προβλήματα αφού για τους κοινωνικούς οικολόγους, φύση και ανθρώπινη κοινωνία αποτελούν ένα όλον. Η ανθρώπινη φυσική κατάσταση και ο ανθρώπινος πολιτισμός δεν είναι δυο αντιθετικές έννοιες. Η «πρώτη», όπως την αποκαλεί ο Bookchin, φύση, είναι η φυσική υπόσταση του ανθρώπου ως έμβιου όντος, ή ως βιοεξελικτικής ιστορίας, ανάλογης των υπολοίπων έμβιων όντων του πλανήτη, η οποία όμως παράγει πολιτισμό, δηλαδή μια «δεύτερη» φύση, η οποία είναι ένα εξ’ ίσου φυσικό δημιούργημα όσο η «πρώτη». Δηλαδή, φύση και πολιτισμός δεν αποτελούν ένα δυισμό, αλλά μια ολότητα στην οποία ο δεύτερος (ο πολιτισμός) μπορεί να αποτελέσει δυνητικά τον μοναδικό εγγυητή μιας ηθικής που θα διασφαλίσει την προστασία του ενιαίου οικοσυστήματος.
Κύρια Σημεία της Θεωρίας της Κοινωνικής Οικολογίας.
Ο Bookchin θεωρεί ότι η οικολογική κρίση που βιώνουμε (ρύπανση, εξάντληση φυσικών πόρων, τρύπα του όζοντος, κλιματολογικές αλλαγές κλπ.) οφείλεται σε κοινωνικές αιτίες. Κι όταν λέμε κοινωνικές αιτίες δεν εννοούμε ούτε την τεχνολογική ανάπτυξη, ούτε τον υπερπληθυσμό που συχνά ενοχοποιούνται για τις περιβαλλοντικές καταστροφές. Εννοούμε τους μηχανισμούς, που παράγουν τα κοινωνικά προβλήματα και που εντοπίζονται στις οικονομικές δομές και τις κρατούσες πολιτικές ιδεολογίες. Για να επιλυθούν τα οικολογικά προβλήματα είναι απαραίτητο να αντιμετωπιστούν και να λυθούν τα εσωτερικά προβλήματα της κοινωνίας. Για τους κοινωνικούς οικολόγους, η καταστροφή των δασών του Αμαζονίου πχ, είναι αποτέλεσμα του ίδιου μηχανισμού που δημιουργεί το κοινωνικό πρόβλημα του ρατσισμού, του σεξισμού κλπ. Επομένως, για να ξεπεραστεί η οικολογική κρίση πρέπει να ξεπεραστεί πρώτα η κοινωνική κρίση.Το ανταγωνιστικό «πνεύμα» της φιλελεύθερης αγοράς, η ελεύθερη οικονομία, ο καταναλωτισμός, το περιβόητο “grow or die” των σύγχρονων επιχειρήσεων, ο απόηχος του μύθου της προόδου (που μετέτρεψε το βακωνικό όραμα της επιβολής του ανθρώπου στη φύση, στον εφιάλτη της εκμετάλλευσης του ανθρώπου από τον άνθρωπο και παράλληλα στην αλόγιστη οικολογική καταστροφή), δεν είναι τίποτε άλλο, από έκφραση της υπολανθάνουσας νοοτροπίας της κυριαρχίας, που έχουν υιοθετήσει οι άνθρωποι εδώ και αιώνες και που έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε απόλυτα «φυσική».Το «λάθος», στο οποίο οφείλεται αυτή η παρέκκλιση, και που έχει ως αντίκτυπο τόσο την οικολογική καταστροφή όσο και τον εγκλωβισμό του ανθρώπου σε έναν οικονομικό και κοινωνικό καταναγκασμό, βρίσκεται στην ερμηνεία των φυσικών γεγονότων με ανθρώπινα μέτρα και όρους. Ο Bookchin θεωρεί, ότι υπάρχει άμεση ανάγκη αλλαγής του τρόπου που αισθανόμαστε την εμπειρία και έτσι εισάγει την ανάγκη αλλαγής του τρόπου που βιώνουμε τον κόσμο. Ο άνθρωπος προβάλει τις δικές του νοοτροπίες και ανησυχίες στη φύση για να την ερμηνεύσει και στη συνέχεια ακολουθώντας το παράδειγμα της (όπως το έχει ερμηνεύσει) θεωρεί ότι την μιμείται, κατασκευάζοντας νοητικά άλλοθι μέσα από τις θεωρίες της φυσικής φιλοσοφίας όπως την ξέρουμε μέχρι σήμερα. Για παράδειγμα ερμηνεύει διάφορα φυσικά φαινόμενα ως ανταγωνισμό ή ανάπτυξη και στη συνέχεια πράττει ανταγωνιστικά, θεωρώντας ότι αυτό είναι «φυσικό» αφού συμβαίνει στη φύση...Οι χαρακτηρισμοί, που τόσο φυσιολογικά υιοθετούμε μιλώντας π.χ. για «φειδωλή φύση» (αναφερόμενοι στους φυσικούς πόρους), ή για νόμο της «ζούγκλας» και για δίκαιο του ισχυρού (αναφερόμενοι σε αυτό που αποκαλούμε ελεύθερη αγορά) δεν είναι τίποτε άλλο από ένα μύθευμα, μια προβολή του ανθρώπινου ανταγωνισμού και των δικών μας κοινωνικών σχέσεων πάνω στη φύση. Τα λιοντάρια δεν είναι «βασιλιάδες» των ζώων ούτε τα μυρμήγκια «ταπεινοί» εργάτες. Η φύση δεν είναι ιεραρχική και δεν χαρακτηρίζεται από ισχυρούς και παρίες. Τα πάντα στην φύση είναι συμπληρωματικά και το φαινομενικά πιο αδύναμο με τα ανθρώπινα μέτρα μπορεί να αποδειχθεί πανίσχυρο. Είναι αποδεδειγμένο ότι η επιβίωση ενός οικοσυστήματος εξαρτάται από τη βιοποικιλότητα, όπου και ο πιο φαινομενικά αδιάφορος οργανισμός είναι σημαντικός. Γι αυτό και τα οικοσυστήματα της ερήμου, που είναι φτωχά σε αριθμό ειδών, καταρρέουν. Στα οικοσυστήματα τα λιοντάρια παίζουν τον ίδιο σημαντικό ρόλο με τα μυρμήγκια και τους αετούς. Η ιεραρχία, που έχουμε συνηθίσει να λέμε ότι υπάρχει στη φύση είναι θεσμικό και κοινωνικό φαινόμενο και όχι βιολογικό . Ο Bookchin τονίζει ότι «η φύση, απαλλαγμένη από τις ανθρωποκεντρικές ηθικές παγίδες, αποτελεί έναν κόσμο συμμετοχής και αλληλεπίδρασης των μορφών ζωής που οι πλέον ξεχωριστές ιδιότητές του είναι η γονιμότητα, η δημιουργικότητα και η σκοπιμότητα... Έναν κόσμο που τον χαρακτηρίζει η συμπληρωματικότητα και αποτελεί το υπόβαθρο για μια ηθική της ελευθερίας περισσότερο παρά της κυριαρχίας» . Η φύση για τον Bookchin είναι ένας αστερισμός από κοινότητες, που δεν είναι ανταγωνιστικές αλλά συμπληρωματικές. Η συμβίωση των ειδών απαιτεί αμοιβαιότητα και όχι σύγκρουση. Όπως τονίζει ο Tracer για τη συμβίωση, «στη φύση ικανότερος είναι αυτός που βοηθάει τον άλλο να επιζήσει» ...και όχι αυτός που τον εξαφανίζει. Η φύση, δεν αποτελείται απ΄ κοινότητες που αντιπαλεύουν η μία την άλλη, σε έναν διαρκεί αγώνα επιβίωσης. Αντίθετα, αποτελείται από κοινότητες που συμπληρώνουν η μία την ύπαρξη της άλλης. Η ολότητα αυτή, που χαρακτηρίζει το σύστημα των κοινοτήτων, δεν αντιπροσωπεύει ένα ΟΛΟΝ μεταφυσικό, που εν τέλει ταυτίζει το υποκείμενο με το αντικείμενο. Δεν είναι το ΕΝ μιας στωικής ενικότητας αντίστοιχης με αυτή που υποθέτει η βαθιά οικολογία . Για τους κοινωνικούς οικολόγους, η ολότητα είναι η ενότητα των κοινοτήτων και των συστημάτων. Είναι η τακτοποιημένη ενότητα μιας ποικιλομορφίας, που δεν είναι στατική, αλλά μεταβαλλόμενη. Η ολότητα ως ολοκλήρωση πολλών δυνατοτήτων. Αυτή η ολότητα της φύσης και κατ’ επέκταση της κοινωνίας δεν είναι νομοτελειακή και προκαθορισμένη αλλά αποτελεί ένα δυναμικό σύστημα δυνατοτήτων και όχι βεβαιοτήτων. Μ’ αυτή την έννοια, η κοινωνική οικολογία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η φιλοσοφία του γίγνεσθαι και της δυνατότητας . Μια φιλοσοφία, που αντί της υποταγής σε μια προκαθορισμένη εξέλιξη, τονίζει την δυνατότητα της εξέλιξης. Ο Bookchin συνδυάζοντας τον Ηράκλειτο με τον Αριστοτέλη, υιοθετεί μια εντελέχεια, που είναι «ανοιχτή» στις δυνατότητας πραγμάτωσης μεταφέροντας έτσι ένα μήνυμα ελευθερίας, αυτοδιαφοροποίησης και αυτοοργάνωσης. Αυτή η οπτική σκοπιά, θέτει ουσιαστικά στο περιθώριο τον δαρβινικό ντετερμινισμό και την νομοτέλεια για την επιβίωση του ισχυρότερου, που χρησιμοποιήθηκαν από ολοκληρωτικές θεωρίες του παρελθόντος (φυσιολατρία Χίτλερ και κοσμολογική διαλεκτική Στάλιν). Πρόκειται ουσιαστικά, για μια εκτόπιση της φιλοσοφίας της φύσης, όπως την αντιλαμβανόμασταν μέχρι σήμερα, από την διδασκαλία των σοφιστών μέχρι την Χομπσιανή ηθική. Η κοινωνική οικολογία φωτίζει μια άλλη πλευρά του φυσικού κόσμου, τονίζοντας:
1. τη γονιμότητα της φύσης
2. την τάση να εξελίσσεται προς μια αυξανόμενη ποικιλομορφία
3.την απεριόριστη ικανότητα της να διαφοροποιεί τις ζωικές μορφές δημιουργώντας πολυπλοκότερα είδη.
4. την συμπληρωματικότητα των ειδών.
Η νέα αυτή ανάγνωση της φύσης θέτει μια διαφορετική βάση για την οικοδόμηση τόσο μιας νέας οικολογικής ηθικής όσο και μιας άλλης κοινωνικής οργάνωσης.Η κοινωνική οικολογία, που από πολλούς χαρακτηρίζεται ως «πράσινος ανθρωπισμός», εισάγοντας την ηθική της συμπληρωματικότητας και της ποικιλομορφίας, επιχειρεί να θεραπεύσει τις ουσιώδεις αιτίες των κοινωνικών προβλημάτων, που οδηγούν στην οικολογική κρίση, αλλά και στις παρεκκλίσεις από την «φυσιολογική» ανθρώπινη ζωή, που αυτά (τα προβλήματα) συνεπάγονται.
Ο "πράσινος καπιταλισμός".
Για πρώτη φορά ο Murray Bookchin διατύπωσε τις θέσεις της Κοινωνικής Οικολογίας το 1965, καλώντας για μια νέα πνευματικότητα, που θα υποκαθιστά την ιεραρχική νοοτροπία της κατάταξης σε κυρίαρχους και υποτελείς, τόσο μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία όσο και μεταξύ των διάφoρων μορφών ζωής, με μια νοοτροπία συνεργασίας και αλληλοβοήθειας, με μια ηθική της συμπληρωματικότητας.
Αν και αυτή η επίκληση για μια νέα διανοητικότητα εξακολουθεί από τότε να παίζει κεντρικό ρόλο στη θεωρία της Κοινωνικής Οικολογίας, δεν θα πρέπει να εκληφθεί ως επίκληση ή αναζήτηση κάποιας φυσικής ή υπερφυσικής θεότητας. Η φιλοσοφία της είναι αυστηρά φυσικοκρατική (πράγμα αναμενόμενο, αφού στηρίζεται στην επιστημονική Οικολογία, που είναι κλάδος των βιολογικών επιστημών) και όχι υπερφυσική ή πανθεϊστική.
Το να θέσουμε σε προτεραιότητα πάνω από τους κοινωνικούς παράγοντες οποιαδήποτε μορφή πνευματικότητας, μας απομακρύνει από την πραγματικότητα, τονίζει ο Bookchin. Και η πραγματικότητα είναι ότι προέχει να αντιμετωπίσουμε τους μηχανισμούς εκμετάλλευσης και καταπίεσης, με συλλογική δράση μέσα από τα κοινωνικά κινήματα και όχι να καταφύγουμε σε προσωπικές μορφές πνευματικής "αναγέννησης" ή σε προσωπικές μορφές "πράσινης" κατανάλωσης και επένδυσης. ΄Ολα αυτά δεν είναι παρά "πράσινος" καταναλωτισμός, απλά μια ακόμη ευκαιρία για τον καπιταλισμό να ποικίλει τα προϊόντα που προσφέρει και με μια οικολογική τους παραλλαγή.
Εκτός και αν αλλάξουμε την κοινωνία, οι "ήπιες" τεχνολογίες δεν θα κάνουν καμμιά διαφορά. Η απλή τεχνολογία μπορεί επίσης να προξενήσει μεγάλη περιβαλλοντική ζημιά αν η ιδεολογία που τη χρησιμοποιεί παραμείνει η ίδια: τα δάση της Αγγλίας κόπηκαν με τσεκούρια που δεν είχαν αλλάξει από την Εποχή του Χαλκού. Ο σημερινός περιβαλλοντισμός είναι επί το πλείστον "περιβαλλοντική μηχανική".
Θεωρίες που ισχυρίζονται ότι η οικολογική κρίση είναι πολιτιστικό μάλλον παρά κοινωνικό πρόβλημα μπορούν επίσης να συσκοτίσουν το ζήτημα. Οι ιεραρχικές κοινωνίες είχαν αρχίσει να βλάπτουν τον πλανήτη πολύ πριν από τη σύγχρονη επιστήμη, το "γραμμικό" ορθολογισμό και τη "βιομηχανική κοινωνία", τις πολιτιστικές αιτίες που συχνότερα επικαλείται το οικολογικό κίνημα. Η βιομηχανική ανάπτυξη δεν είναι απλά αποτέλεσμα μιας αλλαγής στη νοοτροπία, ούτε είναι αποτέλεσμα του επιστημονικού ορθολογισμού. Μάλλον εκκινεί από την αρχή της ίδιας της αγοράς, που απαιτεί το 'αυξήσου ή πέθανε".
Για πρώτη φορά ο Murray Bookchin διατύπωσε τις θέσεις της Κοινωνικής Οικολογίας το 1965, καλώντας για μια νέα πνευματικότητα, που θα υποκαθιστά την ιεραρχική νοοτροπία της κατάταξης σε κυρίαρχους και υποτελείς, τόσο μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία όσο και μεταξύ των διάφoρων μορφών ζωής, με μια νοοτροπία συνεργασίας και αλληλοβοήθειας, με μια ηθική της συμπληρωματικότητας.
Αν και αυτή η επίκληση για μια νέα διανοητικότητα εξακολουθεί από τότε να παίζει κεντρικό ρόλο στη θεωρία της Κοινωνικής Οικολογίας, δεν θα πρέπει να εκληφθεί ως επίκληση ή αναζήτηση κάποιας φυσικής ή υπερφυσικής θεότητας. Η φιλοσοφία της είναι αυστηρά φυσικοκρατική (πράγμα αναμενόμενο, αφού στηρίζεται στην επιστημονική Οικολογία, που είναι κλάδος των βιολογικών επιστημών) και όχι υπερφυσική ή πανθεϊστική.
Το να θέσουμε σε προτεραιότητα πάνω από τους κοινωνικούς παράγοντες οποιαδήποτε μορφή πνευματικότητας, μας απομακρύνει από την πραγματικότητα, τονίζει ο Bookchin. Και η πραγματικότητα είναι ότι προέχει να αντιμετωπίσουμε τους μηχανισμούς εκμετάλλευσης και καταπίεσης, με συλλογική δράση μέσα από τα κοινωνικά κινήματα και όχι να καταφύγουμε σε προσωπικές μορφές πνευματικής "αναγέννησης" ή σε προσωπικές μορφές "πράσινης" κατανάλωσης και επένδυσης. ΄Ολα αυτά δεν είναι παρά "πράσινος" καταναλωτισμός, απλά μια ακόμη ευκαιρία για τον καπιταλισμό να ποικίλει τα προϊόντα που προσφέρει και με μια οικολογική τους παραλλαγή.
Εκτός και αν αλλάξουμε την κοινωνία, οι "ήπιες" τεχνολογίες δεν θα κάνουν καμμιά διαφορά. Η απλή τεχνολογία μπορεί επίσης να προξενήσει μεγάλη περιβαλλοντική ζημιά αν η ιδεολογία που τη χρησιμοποιεί παραμείνει η ίδια: τα δάση της Αγγλίας κόπηκαν με τσεκούρια που δεν είχαν αλλάξει από την Εποχή του Χαλκού. Ο σημερινός περιβαλλοντισμός είναι επί το πλείστον "περιβαλλοντική μηχανική".
Θεωρίες που ισχυρίζονται ότι η οικολογική κρίση είναι πολιτιστικό μάλλον παρά κοινωνικό πρόβλημα μπορούν επίσης να συσκοτίσουν το ζήτημα. Οι ιεραρχικές κοινωνίες είχαν αρχίσει να βλάπτουν τον πλανήτη πολύ πριν από τη σύγχρονη επιστήμη, το "γραμμικό" ορθολογισμό και τη "βιομηχανική κοινωνία", τις πολιτιστικές αιτίες που συχνότερα επικαλείται το οικολογικό κίνημα. Η βιομηχανική ανάπτυξη δεν είναι απλά αποτέλεσμα μιας αλλαγής στη νοοτροπία, ούτε είναι αποτέλεσμα του επιστημονικού ορθολογισμού. Μάλλον εκκινεί από την αρχή της ίδιας της αγοράς, που απαιτεί το 'αυξήσου ή πέθανε".
Οικολογικός ανθρωπισμός.
Ο Bookchin απορρίπτει το εκβιαστικό δίλημμα σκέψης που κρύβεται πίσω από τα κοινώς αναφερόμενα ως αντίθετα, τον ανθρωποκεντρισμό και τον βιοκεντρισμό. Ο ανθρωποκεντρισμός τοποθετεί τους ανθρώπους στην κορυφή της ιεραρχίας των ειδών, λέγοντας ότι ο κόσμος φτιάχτηκε για μας. Η αντίθετη αρχή, ο βιοκεντρισμός, ισχυρίζεται ότι όλα τα όντα έχουν την ίδια εγγενή αξία και μιλά για την ιδέα μιας "βιοκεντρικής δημοκρατίας", μια ιδέα που είναι σχεδόν χωρίς νόημα. Οι άνθρωποι παραμένουν πάντα ριζωμένοι στη βιολογική εξελικτική ιστορία, την οποία αποκαλούμε "πρώτη Φύση" αλλά παράγουν επίσης μια χαρακτηριστικά ανθρώπινη κοινωνική φύση από μόνοι τους, που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε "δεύτερη Φύση".
Η ανθρωπογενής "δεύτερη Φύση" είναι φυσικό δημιούργημα όσο η πρώτη. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι μπορούμε να παραγνωρίσουμε τη μοναδική θέση των ανθρώπων μέσα στη φύση, βάζοντάς τους δίπλα ας πούμε στις μέλισσες όσον αφορά την "εγγενή" τους αξία.
Η Κοινωνική Οικολογία, ως ανοιχτός οικολογικός ανθρωπισμός, θεωρεί τα ανθρώπινα όντα ως τις πλέον διαφοροποιημένες και πολύπλoκες μορφές ζωής του πλανήτη, χωρίς τα οποία ούτε συνείδηση ούτε ελευθερία θα μπορούσε να υπάρχει. Δυνητικά, τουλάχιστον, οι άνθρωποι είναι η μόνη πιθανή πηγή ηθικής σε αυτό τον πλανήτη, και μάλιστα μιας ηθικής που απαιτεί την προστασία της βιόσφαιρας.
Η ιεραρχική κοινωνία.
Η ιδέα της κυριαρχίας πάνω στη φύση είναι πολύ παλαιότερη βέβαια από τον καπιταλισμό, αλλά δεν είναι έμφυτη στον άνθρωπο.
Έχει την πρωταρχική της πηγή στην κυριαρχία του ενός ανθρώπου επί του άλλου -και έχει προκαλέσει και στις δύο περιπτώσεις όμοιες συμφορές.
Η "Φύση" με την ευρεία έννοια, ως το βιωτικό περιβάλλον από το οποίο οι άνθρωποι παίρνουν τα βασικά πράγματα που χρειάζονται για να επιβιώσουν, συχνά δεν έχει νόημα για τους προεγγράμματους λαούς. Συνήθως δεν ξεχωρίζουν την κοινωνία τους από την υπόλοιπη φύση, η οποία αντίθετα είναι το ίδιο το σύμπαν μέσα στο οποίο ζουν.
Πώς προέκυψε ιστορικά μια ιεραρχικά δομημένη κοινωνία; Οπωσδήποτε κάποιες φυσικές διαφορές, όπως η ηλικία και το φύλο, δημιουργούσαν και διαφορετικούς ρόλους για τα μέλη των πρώτων ανθρώπινων ομάδων, που ήταν κατ' ουσία μεγάλες οικογένειες.
Στη συνέχεια γεγονότα όπως αυξήσεις του πληθυσμού, φυσικές καταστροφές, τεχνολογικές βελτιώσεις που ενίσχυσαν τις αντρικές ασχολίες του κυνηγιού και της φύλαξης των ζώων, έναντι των αγροτικών και καρποσυλλεκτικών γυναικείων εργασιών, η εξάπλωση των πολέμων, η ανάπτυξη των άστεων, οδήγησαν στην παγίωση διάφoρων μορφών ανισοτήτων.
Η ιεραρχική νοοτροπία και οι ταξικές σχέσεις γέννησαν επίσης την ιδέα της κυριαρχίας επάνω στο φυσικό κόσμο και την ιδέα της εκμετάλλευσής του προς όφελος των ολίγων.
Ξεκινώντας ήδη από το έπος του Γκιλγκαμές στη Μεσοποταμία, όπου ο ήρωας νικά τις θεότητες και κόβει τα ιερά τους δέντρα και από τον Αδάμ και το Νώε που παίρνουν άδεια από το θεό να κατακυριεύσουν τη γή, οι ελιτίστικες κοινωνίες εξάλειψαν τη παρθένα φύση από τη λεκάνη της Μεσογείου, την Μέση Ανατολή αλλά και από την Κίνα.
Το συμπέρασμα της ιστορικής ανάλυσης είναι λοιπόν πως η ιδέα της επικυριαρχίας επάνω στη φύση μπορεί να ξεπεραστεί μόνο με τη δημουργία μιας κοινωνίας χωρίς ταξικές και ιεραρχικές δομές.
Η εναλλακτική κοινωνία.
Σε μη ιεραρχικές κοινωνίες, που αποδεδειγμένα επιτυγχάνουν ένα πολύ πιο αρμονικό μοντέλο συμβίωσης με τη μη ανθρώπινη φύση, ορισμένα έθιμα καθοδηγούν την ανθρώπινη συμπεριφορά σε αξιοπρεπείς κατευθύνσεις.
Πρωταρχικής σημασίας πρώιμα έθιμα ήταν:
- η κοινή πεποίθηση ότι όλα τα μέλη μιας κοινότητας έχουν το δικαίωμα να έχουν πρόσβαση σε όλα τα αναγκαία για τη ζωή, άσχετα από το ποσό της εργασίας που εκτελούν.
- η ιδέα ότι τα μέσα της ζωής (γή, οπωρώνες, ακόμη και εργαλεία και όπλα) που δεν χρησιμοποιούνταν από μία ομάδα θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν, αν χρειάζονταν, από κάποια άλλη ομάδα.
- η πρακτική της αλληλοβοήθειας, της συνεργατικής δηλαδή συμπεριφοράς να μοιράζεσαι πράγματα και εργασία, έτσι ώστε να ξέρεις ότι σε δύσκολους καιρούς δεν θα μείνεις αβοήθητος.
Αυτά τα έθιμα έχουν ριζωθεί τόσο βαθειά μέσα στην κοινωνία, που παραμένουν διαμέσου της ιστορίας και έρχονται στην επιφάνεια σχεδόν εκρηκτικά σε καιρούς λαικών εξεγέρσεων, από τα αρχαία χρόνια έως σήμερα. Πολλές από αυτές τις εξεγέρσεις απαίτησαν την επαναφορά των κοινοτικών και αλτρουιστικών αρχών που βρίσκονταν υπό διωγμό από την ελιτιστική και ταξική καταπίεση.
Καλό παράδειγμα για το πως θα μπορούσαν να ήταν τα πράγματα, αποτέλεσε η αρχαία Ελλάδα. Εκεί οι θρησκευτικές πεποιθήσεις και, κυρίως, η νεοανακαλυφθείσα ορθολογική φιλοσοφία που απέρριπτε την εναγκάλιση της σκέψης και της πολιτικής ζωής από υπερβολικές επιθυμίες, έτειναν να μετριάσουν τις ανάγκες και να περιορίσουν τις ανθρώπινες ορέξεις για υλικά αγαθά. Κατάφεραν έτσι να μετριάσουν την ορμή για τεχνολογικές ανακαλύψεις σε ένα σημείο όπου τα νέα μέσα παραγωγής μπορούσαν να ενταχθούν σε μια ισορροπημένη κοινωνία.
Αντίθετα η σημερινή κοινωνία της αγοράς όχι μόνο δεν δέχεται φιλοσοφικούς, θρησκευτικούς ή κοινωνικούς περιορισμούς στη συνεχή αύξηση της παραγωγής και τη χρήση νέας τεχνολογίας, αλλά επίσης έχει γίνει ο δημιουργός αμέτρητων, κατά βάση άχρηστων, αναγκών.
Η καπιταλιστική οικονομία είναι μόνο δύο αιώνες παλιά. Στη μικτή οικονομία την οποία αντικατέστησε, οι πολιτιστικοί παράγοντες περόριζαν τις κτητικές επιθυμίες. Το ίδιο θα μπορούσε να ξανασυμβεί.
Στη θέση του υφιστάμενου ιεραρχικού και ταξικού συστήματος η Κοινωνική Οικολογία προτείνει μια εξισωτική κοινωνία βασισμένη στις κοινοτικές και αλτρουιστικές αρχές. Οι άνθρωποι σε αυτή τη νέα κοινωνία θα αναγνωρίζουν ότι τα συμφέροντα του συνόλου είναι αξεχώριστα από αυτά του καθενός ατόμου.Η ιδιοκτησία θα είναι κοινή και, ιδανικά, θα ανήκει στο σύνολο της κοινότητας. Οι αποφάσεις θα παίρνονται στις δημοτικές συνελεύσεις από το σύνολο της κοινότητας, με βάση την αρχή της πλειοψηφίας, ενώ ένα ομοσπονδιακό συμβούλιο, με μέλη άμεσα υπόλογα και ανακλητά από τις συνελεύσεις που τα έχουν εκλέξει, θα ασκεί τα οργανωτικά καθήκοντα και θα προωθεί την υλοποίηση των αποφάσεων των συνελεύσεων.
Αυτός ο μετασχηματισμός θα επιτευχθεί με τη ριζοσπαστική συλλογική δράση και τη συνεργασία των κοινωνικών κινημάτων. Ο αγώνας ενάντια στην κυριαρχία θα αρχίσει όχι μόνο στο εργοστάσιο αλλά και στην οικογένεια, όχι μόνο στην οικονομία αλλά επίσης και στην ψυχή, όχι μόνο στις υλικές καταστάσεις αλλά και στις πνευματικές.
Κριτική της Κοινωνικής Οικολογίας.
Ένα εσωτερικό σημείο της θεωρίας που έχει δεχτεί αρκετή κριτική, είναι η μη επαρκής απόδειξη της αιτιακής σχέσης ανάμεσα στις ιεραρχικά δομημένες κοινωνίες και την καταστροφή του περιβάλλοντος. Αν και αποτελεί κοινή παραδοχή ότι οι τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες είχαν αποκαταστήσει μιαν εξαιρετικά συνεργατική σχέση με το μη ανθρώπινο περιβάλλον, δεν μπορεί κανείς εκ προοιμίου να απορρίψει την περίπτωση ύπαρξης μη ιεραρχικών κοινωνιών που έβλαψαν το περιβάλλον όπου έζησαν.
Αυτό είναι κάτι που καλείται να αποδείξει η επιστήμη της ανθρωπολογίας στο μέλλον.
Σε πολιτικό επίπεδο τώρα, δεν λείπουν βέβαια οι υποστηρικές του "πράσινου καπιταλισμού", ως μιας ρεαλιστικής πρότασης που μπορεί να δώσει εδώ και τώρα άμεσες πρακτικές λύσεις, και όχι σε ένα απροσδιόριστο ουτοπικό μέλλον. Άλλωστε, ισχυρίζονται, δεν είναι όνειρο του καθενός ένας πλανήτης γεμάτος από αγρότες και κυνηγούς.
Αλλά και οι οπαδοί της Βαθειάς Οικολογίας, που ομολογουμένως έχουν δεχτεί σκληρή κριτική από τον Bookchin, δεν παραλείπουν με τη σειρά τους να ζητήσουν διευκρινίσεις για τη προτεινόμενη σχέση μας με τη μη ανθρώπινη φύση. Πρέπει τελικά να ζήσουμε σε οργανική-αναρχική αρμονία με τον πλανήτη ή μήπως απλά πρέπει να τον διαχειριστούμε υπεύθυνα; Για αυτούς η Κοινωνική Οικολογία δεν μοιάζει αρκετά βαθειά και ουσιαστική, αφού ο κύριος σκοπός της είναι η ευημερία των ανθρώπων.
Πράγματι, η Κοινωνική Οικολογία είναι ο γονιμότερος σήμερα συνεχιστής της επαναστατικής σκέψης του περασμένου αιώνα, αναρχικής και σοσιαλιστικής, την οποία συνδυάζει δημιουργικά με τη νεώτερη επιστήμη της οικολογίας. Ως τέτοια, είναι μιά σαφώς ανθρωπιστική και ορθολογική φιλοσοφία. Το εάν αυτό είναι υπέρ ή κατά της, θα χρειαστεί λίγη ακόμη συζήτηση.
Ο Bookchin απορρίπτει το εκβιαστικό δίλημμα σκέψης που κρύβεται πίσω από τα κοινώς αναφερόμενα ως αντίθετα, τον ανθρωποκεντρισμό και τον βιοκεντρισμό. Ο ανθρωποκεντρισμός τοποθετεί τους ανθρώπους στην κορυφή της ιεραρχίας των ειδών, λέγοντας ότι ο κόσμος φτιάχτηκε για μας. Η αντίθετη αρχή, ο βιοκεντρισμός, ισχυρίζεται ότι όλα τα όντα έχουν την ίδια εγγενή αξία και μιλά για την ιδέα μιας "βιοκεντρικής δημοκρατίας", μια ιδέα που είναι σχεδόν χωρίς νόημα. Οι άνθρωποι παραμένουν πάντα ριζωμένοι στη βιολογική εξελικτική ιστορία, την οποία αποκαλούμε "πρώτη Φύση" αλλά παράγουν επίσης μια χαρακτηριστικά ανθρώπινη κοινωνική φύση από μόνοι τους, που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε "δεύτερη Φύση".
Η ανθρωπογενής "δεύτερη Φύση" είναι φυσικό δημιούργημα όσο η πρώτη. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι μπορούμε να παραγνωρίσουμε τη μοναδική θέση των ανθρώπων μέσα στη φύση, βάζοντάς τους δίπλα ας πούμε στις μέλισσες όσον αφορά την "εγγενή" τους αξία.
Η Κοινωνική Οικολογία, ως ανοιχτός οικολογικός ανθρωπισμός, θεωρεί τα ανθρώπινα όντα ως τις πλέον διαφοροποιημένες και πολύπλoκες μορφές ζωής του πλανήτη, χωρίς τα οποία ούτε συνείδηση ούτε ελευθερία θα μπορούσε να υπάρχει. Δυνητικά, τουλάχιστον, οι άνθρωποι είναι η μόνη πιθανή πηγή ηθικής σε αυτό τον πλανήτη, και μάλιστα μιας ηθικής που απαιτεί την προστασία της βιόσφαιρας.
Η ιεραρχική κοινωνία.
Η ιδέα της κυριαρχίας πάνω στη φύση είναι πολύ παλαιότερη βέβαια από τον καπιταλισμό, αλλά δεν είναι έμφυτη στον άνθρωπο.
Έχει την πρωταρχική της πηγή στην κυριαρχία του ενός ανθρώπου επί του άλλου -και έχει προκαλέσει και στις δύο περιπτώσεις όμοιες συμφορές.
Η "Φύση" με την ευρεία έννοια, ως το βιωτικό περιβάλλον από το οποίο οι άνθρωποι παίρνουν τα βασικά πράγματα που χρειάζονται για να επιβιώσουν, συχνά δεν έχει νόημα για τους προεγγράμματους λαούς. Συνήθως δεν ξεχωρίζουν την κοινωνία τους από την υπόλοιπη φύση, η οποία αντίθετα είναι το ίδιο το σύμπαν μέσα στο οποίο ζουν.
Πώς προέκυψε ιστορικά μια ιεραρχικά δομημένη κοινωνία; Οπωσδήποτε κάποιες φυσικές διαφορές, όπως η ηλικία και το φύλο, δημιουργούσαν και διαφορετικούς ρόλους για τα μέλη των πρώτων ανθρώπινων ομάδων, που ήταν κατ' ουσία μεγάλες οικογένειες.
Στη συνέχεια γεγονότα όπως αυξήσεις του πληθυσμού, φυσικές καταστροφές, τεχνολογικές βελτιώσεις που ενίσχυσαν τις αντρικές ασχολίες του κυνηγιού και της φύλαξης των ζώων, έναντι των αγροτικών και καρποσυλλεκτικών γυναικείων εργασιών, η εξάπλωση των πολέμων, η ανάπτυξη των άστεων, οδήγησαν στην παγίωση διάφoρων μορφών ανισοτήτων.
Η ιεραρχική νοοτροπία και οι ταξικές σχέσεις γέννησαν επίσης την ιδέα της κυριαρχίας επάνω στο φυσικό κόσμο και την ιδέα της εκμετάλλευσής του προς όφελος των ολίγων.
Ξεκινώντας ήδη από το έπος του Γκιλγκαμές στη Μεσοποταμία, όπου ο ήρωας νικά τις θεότητες και κόβει τα ιερά τους δέντρα και από τον Αδάμ και το Νώε που παίρνουν άδεια από το θεό να κατακυριεύσουν τη γή, οι ελιτίστικες κοινωνίες εξάλειψαν τη παρθένα φύση από τη λεκάνη της Μεσογείου, την Μέση Ανατολή αλλά και από την Κίνα.
Το συμπέρασμα της ιστορικής ανάλυσης είναι λοιπόν πως η ιδέα της επικυριαρχίας επάνω στη φύση μπορεί να ξεπεραστεί μόνο με τη δημουργία μιας κοινωνίας χωρίς ταξικές και ιεραρχικές δομές.
Η εναλλακτική κοινωνία.
Σε μη ιεραρχικές κοινωνίες, που αποδεδειγμένα επιτυγχάνουν ένα πολύ πιο αρμονικό μοντέλο συμβίωσης με τη μη ανθρώπινη φύση, ορισμένα έθιμα καθοδηγούν την ανθρώπινη συμπεριφορά σε αξιοπρεπείς κατευθύνσεις.
Πρωταρχικής σημασίας πρώιμα έθιμα ήταν:
- η κοινή πεποίθηση ότι όλα τα μέλη μιας κοινότητας έχουν το δικαίωμα να έχουν πρόσβαση σε όλα τα αναγκαία για τη ζωή, άσχετα από το ποσό της εργασίας που εκτελούν.
- η ιδέα ότι τα μέσα της ζωής (γή, οπωρώνες, ακόμη και εργαλεία και όπλα) που δεν χρησιμοποιούνταν από μία ομάδα θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν, αν χρειάζονταν, από κάποια άλλη ομάδα.
- η πρακτική της αλληλοβοήθειας, της συνεργατικής δηλαδή συμπεριφοράς να μοιράζεσαι πράγματα και εργασία, έτσι ώστε να ξέρεις ότι σε δύσκολους καιρούς δεν θα μείνεις αβοήθητος.
Αυτά τα έθιμα έχουν ριζωθεί τόσο βαθειά μέσα στην κοινωνία, που παραμένουν διαμέσου της ιστορίας και έρχονται στην επιφάνεια σχεδόν εκρηκτικά σε καιρούς λαικών εξεγέρσεων, από τα αρχαία χρόνια έως σήμερα. Πολλές από αυτές τις εξεγέρσεις απαίτησαν την επαναφορά των κοινοτικών και αλτρουιστικών αρχών που βρίσκονταν υπό διωγμό από την ελιτιστική και ταξική καταπίεση.
Καλό παράδειγμα για το πως θα μπορούσαν να ήταν τα πράγματα, αποτέλεσε η αρχαία Ελλάδα. Εκεί οι θρησκευτικές πεποιθήσεις και, κυρίως, η νεοανακαλυφθείσα ορθολογική φιλοσοφία που απέρριπτε την εναγκάλιση της σκέψης και της πολιτικής ζωής από υπερβολικές επιθυμίες, έτειναν να μετριάσουν τις ανάγκες και να περιορίσουν τις ανθρώπινες ορέξεις για υλικά αγαθά. Κατάφεραν έτσι να μετριάσουν την ορμή για τεχνολογικές ανακαλύψεις σε ένα σημείο όπου τα νέα μέσα παραγωγής μπορούσαν να ενταχθούν σε μια ισορροπημένη κοινωνία.
Αντίθετα η σημερινή κοινωνία της αγοράς όχι μόνο δεν δέχεται φιλοσοφικούς, θρησκευτικούς ή κοινωνικούς περιορισμούς στη συνεχή αύξηση της παραγωγής και τη χρήση νέας τεχνολογίας, αλλά επίσης έχει γίνει ο δημιουργός αμέτρητων, κατά βάση άχρηστων, αναγκών.
Η καπιταλιστική οικονομία είναι μόνο δύο αιώνες παλιά. Στη μικτή οικονομία την οποία αντικατέστησε, οι πολιτιστικοί παράγοντες περόριζαν τις κτητικές επιθυμίες. Το ίδιο θα μπορούσε να ξανασυμβεί.
Στη θέση του υφιστάμενου ιεραρχικού και ταξικού συστήματος η Κοινωνική Οικολογία προτείνει μια εξισωτική κοινωνία βασισμένη στις κοινοτικές και αλτρουιστικές αρχές. Οι άνθρωποι σε αυτή τη νέα κοινωνία θα αναγνωρίζουν ότι τα συμφέροντα του συνόλου είναι αξεχώριστα από αυτά του καθενός ατόμου.Η ιδιοκτησία θα είναι κοινή και, ιδανικά, θα ανήκει στο σύνολο της κοινότητας. Οι αποφάσεις θα παίρνονται στις δημοτικές συνελεύσεις από το σύνολο της κοινότητας, με βάση την αρχή της πλειοψηφίας, ενώ ένα ομοσπονδιακό συμβούλιο, με μέλη άμεσα υπόλογα και ανακλητά από τις συνελεύσεις που τα έχουν εκλέξει, θα ασκεί τα οργανωτικά καθήκοντα και θα προωθεί την υλοποίηση των αποφάσεων των συνελεύσεων.
Αυτός ο μετασχηματισμός θα επιτευχθεί με τη ριζοσπαστική συλλογική δράση και τη συνεργασία των κοινωνικών κινημάτων. Ο αγώνας ενάντια στην κυριαρχία θα αρχίσει όχι μόνο στο εργοστάσιο αλλά και στην οικογένεια, όχι μόνο στην οικονομία αλλά επίσης και στην ψυχή, όχι μόνο στις υλικές καταστάσεις αλλά και στις πνευματικές.
Κριτική της Κοινωνικής Οικολογίας.
Ένα εσωτερικό σημείο της θεωρίας που έχει δεχτεί αρκετή κριτική, είναι η μη επαρκής απόδειξη της αιτιακής σχέσης ανάμεσα στις ιεραρχικά δομημένες κοινωνίες και την καταστροφή του περιβάλλοντος. Αν και αποτελεί κοινή παραδοχή ότι οι τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες είχαν αποκαταστήσει μιαν εξαιρετικά συνεργατική σχέση με το μη ανθρώπινο περιβάλλον, δεν μπορεί κανείς εκ προοιμίου να απορρίψει την περίπτωση ύπαρξης μη ιεραρχικών κοινωνιών που έβλαψαν το περιβάλλον όπου έζησαν.
Αυτό είναι κάτι που καλείται να αποδείξει η επιστήμη της ανθρωπολογίας στο μέλλον.
Σε πολιτικό επίπεδο τώρα, δεν λείπουν βέβαια οι υποστηρικές του "πράσινου καπιταλισμού", ως μιας ρεαλιστικής πρότασης που μπορεί να δώσει εδώ και τώρα άμεσες πρακτικές λύσεις, και όχι σε ένα απροσδιόριστο ουτοπικό μέλλον. Άλλωστε, ισχυρίζονται, δεν είναι όνειρο του καθενός ένας πλανήτης γεμάτος από αγρότες και κυνηγούς.
Αλλά και οι οπαδοί της Βαθειάς Οικολογίας, που ομολογουμένως έχουν δεχτεί σκληρή κριτική από τον Bookchin, δεν παραλείπουν με τη σειρά τους να ζητήσουν διευκρινίσεις για τη προτεινόμενη σχέση μας με τη μη ανθρώπινη φύση. Πρέπει τελικά να ζήσουμε σε οργανική-αναρχική αρμονία με τον πλανήτη ή μήπως απλά πρέπει να τον διαχειριστούμε υπεύθυνα; Για αυτούς η Κοινωνική Οικολογία δεν μοιάζει αρκετά βαθειά και ουσιαστική, αφού ο κύριος σκοπός της είναι η ευημερία των ανθρώπων.
Πράγματι, η Κοινωνική Οικολογία είναι ο γονιμότερος σήμερα συνεχιστής της επαναστατικής σκέψης του περασμένου αιώνα, αναρχικής και σοσιαλιστικής, την οποία συνδυάζει δημιουργικά με τη νεώτερη επιστήμη της οικολογίας. Ως τέτοια, είναι μιά σαφώς ανθρωπιστική και ορθολογική φιλοσοφία. Το εάν αυτό είναι υπέρ ή κατά της, θα χρειαστεί λίγη ακόμη συζήτηση.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου