Βαθειά Οικολογία.

Οικοσοφία, Θεωρία της Γαίας και η κριτική από την Κοινωνική Οικολογία.

Τη "Βαθειά Οικολογία" πρωτοεισηγήθηκε ο Νορβηγός φιλόσοφος Arne Naess, στις αρχές της δεκαετίας του '70. Ο Naess δεν ανάλυσε τη Βαθειά Οικολογία ως ένα αυστηρό φιλοσοφικό σύστημα, αλλά μάλλον παρουσίασε ορισμένες αρχές, τις οποίες ζήτησε κάθε ξεχωριστός άνθρωπος να τις ενσωματώσει στην προσωπική του κοσμοθεωρία. Αυτή η τοποθέτηση του ιδρυτή είχε ως αποτέλεσμα η Βαθειά Οικολογία να αποτελεί σήμερα σημείο αναφοράς για μια πληθώρα διαφορετικών ιδεολογικών ρευμάτων, με χαλαρή μόνο συνοχή μεταξύ τους. Ο όρος "βαθειά" οικολογία θέλει να τονίσει την αντιπαράθεση με τη "ρηχή" οικολογία, δηλαδή τη χρησιμοθηρική και ανθρωποκεντρική προσέγγιση του περιβάλλοντος, αλλά και την "επιστημονική" οικολογία, που, επίσης, αντιμετωπίζει τη φύση ώς κάτι ξεχωριστό από εμάς, ως εάν ο παρατηρητής να μην αποτελεί μέρος του αντικείμενου της παρατήρησης.
Ο φιλοσοφικός πυρήνας πίσω από την Βαθειά Οικολογία είναι η "οικοσοφία". Είναι μιά σύνθεση επηρεασμένη, μεταξύ άλλων, από την επιστήμη της οικολογίας, τη θεωρία συστημάτων, την εθνοφιλοσοφία, τον ανατολικό μυστικισμό αλλά και τις διδαχές του Γκάντι.
Οι οπαδοί της Βαθειάς Οικολογίας τονίζουν ότι εμείς οι άνθρωποι αποτελούμε ένα μέρος από το ζωντανό οικοσύστημα του πλανήτη και ότι μόνο καταλαβαίνοντας και βιώνοντας την ενότητά μας με αυτό το σύνολο θα ξεφύγουμε από την ατομιστική δυτική κουλτούρα, για να ανακαλύψουμε πλήρως την αληθινή μας ανθρώπινη φύση.
Από τη στιγμή που μπορούμε να διευρύνουμε και να βαθύνουμε την αυτοσυναίσθηση, πέρα από το στενό μας εγώ, σε ένα σημείο ταύτισης με όλα τα ζωντανά όντα, αποτελεί πλέον φυσική μας κλίση η προστασία της Γης, όπως το να προστατεύουμε τον ίδιο τον εαυτό μας.
Πρόκειται για μια ολιστική προσέγγιση για την αντιμετώπιση των παγκόσμιων προβλημάτων, που περιλαμβάνει στοιχεία φιλοσοφικά, συναισθηματικά, μυστικιστικά αλλά και τρόπους καθημερινής δράσης.
Νεώτερη εξέλιξη αποτελεί η Θεωρία της Γαίας του συγγραφέα James Lovelock: ΄Οπως είναι γνωστό η συστημική επιστήμη (ή αλλιώς θεωρία συστημάτων), βλέπει τον κόσμο μας με όρους "συστημάτων", όπου κάθε σύστημα αποτελέι μια "ολότητα" που είναι κάτι περισσότερο από απλό άθροισμα των μερών της, αλλά και η ίδια αποτελεί μέρος ευρύτερων συστημάτων. Η θεωρία της Γαίας τώρα εφαρμόζει τη συστημική ιδέα στο σύνολο του Πλανήτη. Το σύνολο της ζωής στη Γη μπορεί να ιδωθεί ως μιά ολότητα, που είναι παραπάνω από το άθροισμα των μερών της, μια ολότητα σαν ένας υπεροργανισμός, την οποία αποκαλούμε "Γαία" (από την αρχαία θεά που αντιπροσώπευε τη γη-φύση, την ελληνίδα Μεγάλη Μητέρα). ΄Οπως κάθε ζωντανός οργανισμός, η Γη προσπαθεί να διατηρήσει σταθερά, με μηχανισμούς ανάδρασης, τα επίπεδα θερμοκρασίας και οξυγόνου στην ατμόσφαιρα, ενώ μακροχρόνια εξελίσσεται επίσης και προσαρμόζεται.
Η Θεωρία της Γαίας λοιπόν απλά δηλώνει ότι η Γη είναι ζωντανή και ότι εμείς είμαστε μέρος της. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, όταν ένας ξένος οργανισμός εισβάλλει σε ένα σώμα, το σώμα προκαλεί πυρετό με σκοπό να συγκεντρώσει όλες του τις ενέργειες στο να καταπολεμήσει τον ξένο οργανισμό. Στις περισσότερες περιπτώσεις πετυχαίνει, αλλοιώς το σώμα πεθαίνει.
Εάν συνεχίσουμε τις δραστηριότητες που καταστρέφουν το περιβάλλον μας και υπονομεύουν τις συνθήκες της ίδιας της επιβίωσής μας, εμείς είμαστε ο ιός, που ή θα εξοντωθεί από τη Γαία ή θα την οδηγήσει στο θάνατο. Το να κάνουμε τις αλλαγές που απαιτούνται για να αποφύγουμε μια τέτοια μοίρα, είναι ίσως η μεγαλύτερη πρόκληση που έχουμε ποτέ αντιμετωπίσει.

Κριτική της Βαθειάς Οικολογίας!

Η Βαθειά Οικολογία δέχεται με έμφαση ότι δεν είναι "ανθρωποκεντρική" αλλά "βιοκεντρική". Αυτό συνεπάγεται ότι όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί έχουν την ίδια "εγγενή αξία" με έναν άνθρωπο. Ο άνθρωπος, όπως και κάθε άλλος οργανισμός, μπορεί να παρεμβαίνει στο περιβάλλον του μόνο για να ικανοποιεί τις βασικές βιοτικές του ανάγκες.
Οι αξίες όμως, πρέπει να παραδεχτούμε, είναι ανθρώπινη επινόηση, που έχουν νόημα μόνο στα πλαίσια μιας κοινωνίας. Η "βιοκεντρική" τοποθέτηση θα ήταν ίσως ορθή ως αίτημα για μια νέα ηθική, που θα ενσωματώνει μια βαθύτερη αυτοσυνείδηση των φυσικών ορίων και των περιβαλλοντικών περιορισμών του ανθρώπου. ΄Αν όμως δίνουμε αντικειμενική υπόσταση στις "εγγενείς αξίες" των ζωντανών οργανισμών, μεταφέρουμε τις ανθρώπινες αξίες σε ένα εξωκοινωνικό επίπεδο, και διαμορφώνουμε μια ανθρωπομορφική αντίληψη για τη Φύση.
Η Γη, πάλι, ενώ πράγματι αποτελεί ένα κλειστό σύστημα όπου όλα είναι μεταξύ τους αλληλένδετα, δεν είναι ζωντανός οργανισμός. Αυτός που κινδυνεύει από τις δραστηριότητες του ανθρώπου δεν είναι η γήινη σφαίρα ως φορέας ζωής, αλλά η τωρινή οικολογική της ισορροπία. Η ζωή θα συνεχίσει να ανθίζει στη Γη και μετά την εξάλειψη του ανθρώπου, πιθανόν με νέα είδη.
Τέλος, είναι πολύ δύσκολο στην πράξη να καθοριστεί ποιές είναι οι "βασικές βιοτικές ανάγκες του ανθρώπου" και συνακόλουθα ο επιτρεπτός βαθμός παρέμβασής του στη φύση. Πρέπει άραγε η ανθρώπινη κοινωνία να επιστρέψει στην τροφοσυλλογή; ή στη μικρής κλίμακας γεωργία;
Είναι αλήθεια πως η Οικοσοφία, με όλο το γοητευτικό της χαρακτήρα, μοιάζει συχνά να βρίσκεται κοντύτερα προς τη θεοσοφία και το μυστικισμό, παρά προς την ορθολογική φιλοσοφική παράδοση. Συχνά δε οι οπαδοί της Βαθειάς Οικολογίας τείνουν σε μια συνολική απόρριψη της τεχνολογίας και της επιστήμης.
Ορισμένοι φτάνουν ακόμη στη μισανθρωπία, όπως η τάση εκείνη που ισχυρίζεται ότι βασική προτεραιότητα για να σωθεί το περιβάλλον είναι να μειωθεί ο ανθρώπινος πληθυσμός (κάτι που, παρεμπιπτόντως, δεν είναι σωστό, γιατί ο μέσος αμερικανός επιβαρύνει περίπου 50 φορές περισσότερο το περιβάλλον από το μέσο αιθίοπα!) ή ακόμη η άποψη ότι ένας παγκόσμιος πόλεμος θα είχε το θετικό αποτέλεσμα να μας επαναφέρει στην προτεχνολογική εποχή.
Αυτές τις συντηρητικές τάσεις, κυρίως όμως την έλλειψη σοβαρού πολιτικού και κοινωνικού προβληματισμού, καυτηρίασε με σκληρά λόγια ο εισηγητής του φιλοσοφικού ρεύματος της "Κοινωνικής Οικολογίας" Murray Bookchin (Μάρεϊ Μπούκτσιν. ), ο οποίος έφθασε να χαρακτηρίσει την Βαθειά Οικολογία ως "οικο-λα-λά" και "οικοφασισμό", ως μισοκαλυμμένη ανοησία του New Age μασκαρεμένη σαν φιλοσoφία, κλπ. Και παρόλο που οι εκφράσεις αυτές είναι βαρειές και στις πιο πολλές περιπτώσεις άδικες, έγιναν και παραμένουν αιτία για έντονες συζητήσεις, διαμάχες, διασπάσεις, αλλά και φιλοσοφική ωρίμανση του οικολογικού κινήματος.
Ο ίδιος ο Bookchin, πιστός στην (δυτική) φιλοσοφική παράδοση της κοινωνικής κριτικής, πιστεύει ότι όλα σχεδόν τα οικολογικά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε έχουν κοινωνικές αιτίες. Αντί να κατηγορούμε τον υπερπληθυσμό ή την τεχνολογία για τα περιβαλλοντικά προβλήματα, λέει, πρέπει να στραφούμε στις βαθύτερες αιτίες, όπως την εμπορική κερδοσκοπία, την ανταγωνιστική βιομηχανική επέκταση βάσει της αρχής "αυξήσου ή πέθανε", την ταύτιση της "προόδου" με τα συμφέροντα των βιομηχάνων και γενικότερα όλα όσα αρνητικά συνεπάγεται μια παγκόσμια οικονομία της αγοράς. ΄Οσο για τη διαμάχη (ατομιστικού) ανθρωποκεντρισμού - βιοκεντρισμού, ο Bookchin αντιπροτείνει τον (ανθρωπιστικό) "κοινοτισμό".